رادیوگرافی پانورامیک دندان ها چیست؟

در گزارش کمیته علمی سازمان ملل متحد در مورد اثرات تشعشعات اتمی که در سال 1988 تقدیم مجمع عمومی شد؛ آمده است در کشورهای صنعتی بیشترین رادیوگرافی با کمک اشعه ایکس در رادیوگرافی پانورامیک دندان اختصاص دارد.

پیشتر اغلب دندانپزشکان برای تهیه تصاویر رادیوگرافی از دندانها متکی به یکی از دو روش سنتی بایت وینگ و پری آپیکال بودند اما با ابداع تکنیک رادیوگرافی پانورامیک روز به روز دندانپزشکان بیشتری روی به این تکنیک آورده‌اند.

رادیوگرافی پانورامیک اشعه ایکس چیست؟

رادیوگرافی پانورامیک مزایای بسیاری دارد. در این تکنیک در یک تصویر متحد بیشتر فکهای پایین و بالا و ساختارهای اطراف آن مانند سینوس فکی، حفره بینی، مفصل گیجگاهی فکی، زائده سهمی، استخوان هیوئید و فضاهای هوایی حلق مشاهده می‌شوند.

فک ساختاری شبیه نعل اسب دارد با این وجود رادیوگرافی پانورامیک با کمک اشعه ایکس تصویری صاف از این ساختار منحنی شکل ایجاد می‌کند که در آن جزئیات دندانها و استخوانهای فک بخوبی دیده می‌شوند.

استفاده از این تکنیک ساده و اجرای آن سریع است و در بیمارانی که نمی‌توانند دهان خود را باز کنند هم قابل اجراست.

استفاده از اشعه ایکس قدیمی ترین و رایج ترین روش تصویربرداری پزشکی به شمار می‌رود در رادیوگرافی پانورامیک هم اشعه ایکس نقش اصلی را ایفا می‌کند اما به جای اینکه مانند تکنیکهای سنتی فیلم یا آشکار ساز اشعه ایکس داخل دهان قرار داده شده و تشعشعات اشعه ایکس مستقیماً درون دهان بازتابیده شوند در رادیوگرافی پانورامیک اشعه ایکس، فیلم رادیوگرافی پانورامیک داخل دستگاه قرار می‌گیرد. به همین دلیل یکی از مهمترین مزایای این رادیوگرافی میزان اشعه ایکس بسیار پایین آن است.

بررسی ارزش بالینی تکنیکهای رادیوگرافی تنها در صورتی کامل خواهد بود که مقدار دوزهای تشعشع و خطرات مرتبط با استفاده از هر تکنیک را بدانیم. در مورد رادیولوژی پانورامیک، وال و کندال در مقاله‌ی دوزهای تجمیعی و خطرات ناشی از رادیولوژی دندان در بریتانیای کبیر (منتشره درسال 1983 نشریه رادیولوژی انگلستان) دوز وزنی معادل یک بار رادیوگرافی پانورامیک 80 میکرو سیورت محاسبه شده که معادل افزایش خطر ابتلا به سرطان در طول زندگی به میزان 1.3 ضربدر ده به توان منفی 6 یا 0.0000013 است.

البته دنفورد و گیبز هم در سال 1980 و در مقاله «تشعشعات تشخیصی دندان و مخاطرات آن» این مقدار را بین 2 و 7 ضربدر ده به توان منفی 6 (0.00002 تا 0.00007) و بنگسون در مقاله «محافظت از فک و صورت بر برابر تشعشعات با توجه به تحقیقات اخیر در مورد اندامهای حیاتی» در سال 1978 این مقدار را 0.0000042 محاسبه کرده‌اند. البته بعد از آن روزگار استفاده از فیلمها و اسکرین فلزات لانتانید و بهبود ماشین رادیوگرافی پانورامیک کاهش دوزهای تشعشع باعث کاهش میزان تشعشع و همینطور کاهش ریسک ابتلا به سرطان شده به گونه ای که میزان تشعشع به 6.7 میکرو سیورت و ریسک ابتلا به سرطان به 0.00000021 کاهش یافته است.

به رغم این یافته های دلگرم کننده باید توجه داشت سطوح پایین تر تشعشع وابسته به تجهزیات جدیدتر هستند. ضمناً بنا به یافته های هورنر و هیرشمن در مقاله‌ی «کاهش دوز تشعشعات اشعه ایکس در رادیوگرافی دندان» که درسال 1990 در شماره هجدهم نشریه دندان منتشر شده است:

در صورتی که در تصویربرداری مفاصل گیجگاهی-فک پایینی را از تصویربرداری معاف کنیم دوز جذب شده به بدن 85 درصد و دوز موثر 50 درصد کاهش خواهند یافت. با این وجود این احتمال وجود خواهد داشت که استفاده از تجهیزات قدیمی باعث بالا رفتن دوز و خطرات ناشی از تشعشع گردد. مثلاً در صورتی که از دستگاهی استفاده شود که برای تصویربرداری از سیستم پویش دایره ای با سه مرکز چرخش استفاده می‌کند میزان تشعشعات بدلیل نزدیکی مراکز چرخش به فک پایین و غده پاراتیروئید نسبت به زمان استفاده از دستگاهی که از سیستم بیضوی استفاده می‌کند 3 تا 16 برابر بیشتر باشد.

متاسفانه بیشتر از دستگاه های پویش دایره ای استفاده می‌شود و مثلاً در تحقیقی در انگلستان مشخص شد دستگاه‌های رادیوگرافی پانورامیک در 70 درصد موارد دوز تشعشع بالاتر از حد مناسب بوده است. اگرچه محافظهای سربی شکم که جلوی تشعشعات اشعه ایکس را می گیرند در رادیوگرافی پانورامیک نامناسب به نظر می‌رسد برخی از محققان استفاده از یقه‌های سربی اندود پوشاننده تیروئید را در بیماران کم سن تر (بدلیل شکل و موقعیت آناتومیکی غده تیروئید در آنها که از حالت عادی بالاتر است) توصیه کرده‌اند. با وجود این، از آنجا که پرتو اصلی در هنگام معاینه پانورامیک از جلو به بیمار برخورد نمی‌کند، منطقاً بهتر است محافظ تیروئید در برابر تشعشعات اشعه ایکس را پشت گردن قرار دهیم. اما در عین حال استفاده از محافظ سربی باعث تضعیف پرتو اصلی شده و بخشهایی از فک پایین را در زمان رادیوگرافی پانورامیک می‌پوشاند. بنابراین بهتر است در طی فرآیند رادیوگرافی پانورامیک از محافظ سربی استفاده نکنیم.

معایب موجود در رادیوگرافی پانورامیک اشعه ایکس

البته رادیوگرافی پانورامیک معایبی هم دارد. مثلاً در بررسی ها و مقایسه هایی که توسط ترونجه و همکارانش بین رادیوگرافی پانورامیک و دو روش رادیوگرافی سنتی از نظر توانایی نمایش پوسیدگی های دندان‌ها و دیگر مشکلات دهانی انجام گرفت و نتایج آن در سلسله مقالات مقالات اعوجاج تصویر در رادیوگرافی پانورامیک منتشر شد مشخص شد با وجود اینکه رادیوگرافی پانورامیک تصویر گسترده تری از ساختمان آناتومیک دهان می دهد کیفیت و وضوح تصاویر نسبت به فیلمهای داخل دهانی کمتر است و اعوجاجهایی در تصاویر به چشم می خورد.

ضمناً در رادیوگرافی پانورامیک تعدادی منطقه رادیو اپک و رادیو لوسنت در تصاویر به چشم می خورند که ناشی از روی هم قرار گرفتن تصاویر واقعی، دوگانه و یا شبح وار بوده و یا به دلیل سایه های ناشی از انعکاس بافت نرم دهان در تصویر است. این مناطق ترانس اپک و ترانس لوسنت باید بخوبی مشخص شوند تا امکان تفسیر صحیح رادیوگرافیهای پانورامیک فراهم شود.

ضمناً در رادیوگرافی پانورامیک تعدادی منطقه رادیو اپک و رادیو لوسنت در تصاویر به چشم می خورند که ناشی از روی هم قرار گرفتن تصاویر واقعی، دوگانه و یا شبح وار بوده و یا به دلیل سایه های ناشی از انعکاس بافت نرم دهان در تصویر است. این مناطق ترانس اپک و ترانس لوسنت باید بخوبی مشخص شوند تا امکان تفسیر صحیح رادیوگرافیهای پانورامیک فراهم شود.

ارزش رادیوگرافی پانورامیک زمانی کاهش خواهد یافت که کیفیت تشخیص طبی فیلمها پایین باشد. کیفیت تشخیصی پایین معمولاً ناشی از محدودیت و ضعف تجهیزات نیست بلکه نتیجه اشتباه اپراتور در تعیین مکان صحیح بیمار برای عکسبرداری و نگهداری از فیلمهاست. هرچند تمام رادیوگرافی های دندانی نیاز به اعمال تکنیک مناسبی دارند اما رادیوگرافی  پانورامیک حساسیت بیشتری به اعمال تکنیک مناسب برای دست یافتن به کیفیت مطلوب دارد. ضمناً باید توجه داشت برخی بیماران بدلیل وضعیت فیزیکی شان ممکن است به خوبی و به شکلی صحیح در دستگاه رادیوگرافی پانورامیک قرار نگیرند.

برخی از کاربردهای اشعه ایکس در رادیوگرافی پانورامیک دندان

رادیوگرافی پانورامیک اغلب به شکل روزمره توسط دندانپزشکان و جراحان دهان انجام می‌شود و ابزار تشخیصی مهمی محسوب می‌شود. این تکنیک ناحیه‌ی وسیعتری از دهان و دندانها را نسبت به روشهای سنتی درون دهانی پوشش می‌دهد و در نتیجه اطلاعات ارزشمندی در رابطه با سینوسهای فک بالا، موقعیت مکانی دندانها و سایر ناهنجاری های استخوانهای فک و دهان ارائه می‌دهد. این معاینه را برای برنامه‌ریزی درمان در فرآیندها و جراحی های پروتز کامل و جزئی دندان، بریس، کشیدن دندان و همینطور ایمپلنت هم بکار می‌گیرند.

رادیوگرافی پانورامیک اشعه ایکس برای تشخیص مشکلات دندانی و پزشکی زیر هم کاربرد دارد:

• بیماری پریودنتال پیشرفته
• کیست در استخوانهای آرواره
• تومورهای فک و سرطان دهان
• دندانهای نهفته از جمله دندان عقل
• اختلالات فک (که به آنها مفاصل گیجگاهی-فک بالا یا TMJ هم می‌گویند)
• سینوزیت

مزایا و خطرات اشعه ایکس در رادیوگرافی پانورامیک دندان

مزایا:

• پس از پایان معاینه با اشعه ایکس هیچ تشعشعی در بدن باقی نمی‌ماند
• اشعه ایکس مورد استفاده در محدوده تشخیص عادی بیماریهای دهان و دندان معمولاً عوارض جانبی نخواهد داشت.
• رادیوگرافی پانورامیک اشعه ایکس اطلاعات تشخیصی ارزشمندی در اختیار دندانپزشک یا جراح دهان قرار می‌دهد که این اطلاعات را می‌توان در درمان بیماریهای دهان و دندان بکار بست.
• رادیوگرافی پانورامیک اشعه ایکس را می‌توان باری خردسالان هم مورد استفاده قرار داد چون فیلم آن را درون دهان قرار نمی‌دهیم.

خطرات:

• زنان باردار باید این موضوع را به اطلاع دندانپزشک یا جراح دهان خود اطلاع دهند تا اقدامات لازم انجام شود.
  

  دستگاه رادیوگرافی پانورامیک اشعه ایکس به چه شکلی است؟

  دستگاه رادیوگرافی پانورامیک دو بخش دارد. یک استوانه اشعه ایکس در یک طرف نصب شده و در طرف دیگر هم فیلم اشعه ایکس یا آشکارساز قرار دارد. سر بیمار متکی به تکیه گاه‌های چانه، پیشانی و پهلوی سر قرار می‌گیرد. ممکن است به بیمار دهان باز کن داده شود تا دهان کمی باز شده و تصویر واضح تری گرفته شود.

روش انجام رادیوگرافی پانورامیک

ابتدا روی مرکز یونیت قرار می‌گیرید و تکنسین دستگاه به دقت سر شما را روی یونیت قرار داده و در جای خود ثابت می‌کند. یونیت را می‌توان به شکلی قرار داد که بیمار بتواند به شکل ایستاده یا روی ویلچر هم روی آن قرار بگیرد. سپس یک بایت بلوکر یا باز کننده دهان در دهانتان قرار داده می‌شود تا دندانها در یک تراز قرار گیرند. قرار دادن دندانها در یک تراز و همینطور جای سر برای تصویربرداری واضح اهمیت زیادی دارد.