درباره قلعه‌های اسماعیلیه با پیشینه‌ای تاریخی و حماسی/۱۰
مجله سلامتی ایران/خراسان رضوی یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: قلعه سفید زیبد به بزرگی قلعه‌های اسماعیلیه نیست و دسترسی به آن هم برخلاف بیشتر قلعه‌های اسماعیلیه سهل و آسان است، اما ساختار و تاسیسات دفاعی آن دلالت بر اهمیت آن دارد.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با مجله سلامتی ایران اظهار کرد: روستای کهن زیبد در فاصله ۲۱ کیلومتری جنوب‌غرب شهر گناباد و حدود ۱۰ کیلومتری غرب کاخک واقع شده و مرکز دهستان زیبد مشتمل بر ۲۵ روستا در منطقه‌ای خوش آب‌وهوا معروف به «براکوه» است.
وی اضافه کرد: روستای زیبد یک «مکان رویداد» است. مکان رویدادها در عرصه زندگی به مثابه «حافظۀ تاریخی» ملت‌ها و یادآور وقایع و رویدادهای مهم و سرنوشت‌ساز هستند. زیبد یادآور و نماد دفاع و جان‌بازی جوانان دلاور ایرانی در مقابل متجاوزان تورانی در «جنگ دوازده رخ» است، جنگی که به پیروزی ایرانیان و استقلال ایران ختم شد. زیبد به لحاظ اقلیمی نیز در «براکوه» جایگاه ویژه‌ای داشته است.
این پژوهشگر خراسانی عنوان کرد: دره یا «تنگل زیبد» در دل رشته‌کوه سیاه، دره‌ای پر آب و گذرگاهی مهم بوده است. گذرگاهی که قلعه‌های زیبد، جواشیر(شهاب) و سرتخت (ارگ فرود) را به هم ارتباط می‌داده و در نهایت به تون (فردوس) مهم‌ترین پایگاه شهری اسماعیلیه می‌رسیده است.
لباف‌خانیکی اضافه کرد: تنگل زیبد و زو کلات آن قدر اهمیت داشته‌اند که از روان آب‌های آن‌ها علاوه بر چرخش چند آسیاب، طی میلیون‌ها سال آب سفره زیرزمینی قنات‌های بیابان گناباد و از جمله قنات کهن و عظیم قصبه تامین شده، به گونه‌ای که رشته «دولاب کهنه» آن قنات به سمت تنگل زیبد و رشته «دولاب نو» در امتداد زو کلات کشیده شده است؛ زیرا مهندسان و مقنیان ایران کهن فرضیه مهم علمی را کامل دریافت کرده بودند.
وی خاطرنشان کرد: احتمالا همان وضعیت ممتاز و فراوانی آب و آبادی و گستره بیابان پیش روی زیبد موجب شده است تا در نگاه ژرف فردوسی صحنه جنگ دوازده رخ در بیابان گناباد آراسته شود و زیبد جایگاه سپاه ایران و زیبنده پذیرایی کیخسرو به مدت ۷ شبانه روز باشد و در حول و حوش آن پدیده طبیعی «درب صوفه» و «آرامگاه پیران ویسه» تجسم دهنده وقوع رویدادهای اسطوره‌ای در آن منطقه باشد.
لباف‌خانیکی گفت: در ابتدای تنگل زیبد و بر فراز تپه‌ای به بلندای حدود ۲۵ متر در دامنه کوه «تیر ماهی» و مشرف بر روستای زیبد قلعه نسبتا کوچک مستطیل شکلی در ابعاد تقریبی ۳۰×۴۳ متر وجود دارد که دیوارهای سنگی آن از ناهمواری‌های سطح تپه تبعیت کرده و در ۴ گوشه قلعه ۴ برج استوانه‌ای ساخته شده است. ضخامت حصار قلعه ۱۲۰ سانتیمتر و ضخامت دیوار برج‌ها بین ۱۲۵ تا ۱۷۳ سانتیمتر متفاوت است.
وی اضافه کرد: دیوارها و برج‌ها از سنگ لاشه با ملات گل و گچ شکل گرفته و ظاهرا بارها مرمت شده و اکنون در برخی نقاط تا ارتفاع حدود ۵ متر باقی مانده است. وجود قطعات پراکنده آجر نشانه آن است که احتمالا طاق‌ها یا پوشش فضاهای معماری از آجر بوده‌اند. در سازه‌های آبی مرتبط با قلعه مثل مخازن ذخیره و کانال آبرسانی به مخازن از ساروج استفاده شده است.
این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: بقایای معماری و پراکندگی سنگ‌ها و قطعات آجر در محوطه داخلی قلعه حاکی از این است که تراکم معماری درون قلعه زیاد نبوده است، اما دیوارهای نسبتا ضخیم و بلند و استقرار برج‌ها در گوشه‌ها حکایت از این دارند که قلعه از امکانات دفاعی برخوردار بوده است.
لباف‌خانیکی تصریح کرد: قطعه سفال‌های معدود فیروزه‌ای رنگ پراکنده در قلعه انتساب آن را به دوران سلجوقی و اسماعیلیه امکان‌پذیر می‌کند.
وی عنوان کرد: قلعه سفید زیبد به بزرگی قلعه‌های اسماعیلیه نیست و دسترسی به آن هم برخلاف بیشتر قلعه‌های اسماعیلیه سهل و آسان است، اما ساختار و تاسیسات دفاعی آن دلالت بر اهمیت آن دارد. ۲ مخزن بزرگ آب در شمال‌غرب و شمال‌شرق قلعه که از آب‌های جاری تنگل زیبد پر می‌شده‌اند، پدیده‌های با اهمیت و قابل تاملی در ارتباط با قلعه هستند.
این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد داد: همان گونه که در برخی منابع یادآور شده‌اند، زمین‌های آبرفتی و حاصلخیز دهانه تنگل زیبد و آب‌های نسبتا فراوان جاری در آن موجب وجود زمین‌های زراعتی وسیعی در اطراف زیبد شده و این امر باعث شده است تا زبید احتمالا تدارک‌کننده آذوقه و غلات برای ساکنان و فدائیان قلعه‌های جواشیر و سرتخت باشد.
لباف‌خانیکی اضافه کرد: اگر این فرضیه پذیرفته شود قلعه زیبد این قابلیت را داشته است تا مکانی جهت جمع‌آوری ملزومات خوراکی، دفاعی، رزمی و ارسال آن‌ها به فدائیان باشد. احتمال ضعیف دیگر این است که در گذشته روستای زیبد در داخل دیوارهای قلعه محصور یا قلعه پناهگاهی برای مردم زیبد بوده که با توجه به شواهد اینکه این قلعه آمادگاه باشد بیشتر است؛ چراکه زبید در گذشته پر رونق بوده و در حدود هزار سال پیش این قابلیت را داشته است که در نگاه فردوسی پذیرای سپاه پرشمار گودرز، سردار ایرانی باشد.
وی یادآور شد: موضوع هر چه باشد تاکیدی بر اعتبار و قدمت زیبد است، روستایی که در قلمرو اسطوره خاستگاه حماسه و افتخار ایرانیان بوده است. قلعه زیبد در تاریخ یازدهم دی ماه ۱۳۸۰ به شماره ۴۵۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
انتهای پیام