آشنایی با تاریخچه شهر مریوان

مریوان، شهری تاریخی در قلب کردستان ایران، همواره شاهد فراز و نشیب های بی شماری در گذر زمان بوده است. از اولین شواهد سکونت انسان در دوران نوسنگی تا تحولات پرشتاب دوران معاصر، تاریخ این شهر روایت گر استقامت و پویایی مردمانش در دامن کوهستان های سر به فلک کشیده و در کنار دریاچه افسانه ای زریبار است. شناخت گذشته پربار مریوان، کلید فهم هویت کنونی و فرهنگ غنی آن محسوب می شود.

تاریخ مریوان، آینه ای تمام نما از سیر تحولات تمدن در منطقه زاگرس است؛ سرزمینی که قرن ها محل تلاقی فرهنگ ها و صحنه رویارویی قدرت های بزرگ بوده است. مردمان این دیار، با پایداری و سربلندی، میراث دار گذشته ای درخشان هستند و این مقاله نیز سفری است به اعماق زمان، برای کشف ریشه های این شهر زیبا و روایتگری از دگرگونی هایی که مریوان از سر گذرانده است.

مریوان در سپیده دم تاریخ: شواهد اولین سکونت ها و دوران باستان

قدمت زیست انسان در منطقه مریوان به هزاران سال پیش بازمی گردد. زمین های حاصل خیز و منابع غنی آب، این منطقه را به یکی از اولین نقاط برای استقرار اجتماعات بشری تبدیل کرده بود. کاوش های باستان شناسی، شواهد انکارناپذیری از این سکونت های کهن را آشکار ساخته است.

نشانه های زندگی از دوران نوسنگی

در حومه شهرستان مریوان، تپه های باستانی متعددی مانند ساوجی، کولان، مِرّگ، بیساران و دو تپه شرقی و غربی، گواه بر قدمت زندگی انسان ها از دوران نوسنگی و ادامه آن در عصر پس از هزاره چهارم پیش از میلاد هستند. این تپه ها، که هر یک لایه هایی از تمدن های فراموش شده را در دل خود جای داده اند، به منزله سنگ بنای اولین جوامع شهرنشین در این منطقه به شمار می روند. این یافته ها، تاریخ مریوان را نه فقط به چند قرن، بلکه به هزاره ها پیش از میلاد مسیح پیوند می دهد.

دوران آشور و شکوه باستانی

منابع آشوری از ساخت شهری به نام دورآشور یا کارشاروکین در حدود ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد توسط سارگون اول، پادشاه مقتدر آشور، در جنوب دریاچه زریبار خبر می دهند. این رخداد، نشان دهنده جایگاه استراتژیک و اهمیت این منطقه حتی در دوران امپراتوری های باستانی است. تصور می شود که مریوان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، دروازه ای برای نفوذ و کنترل مناطق کوهستانی زاگرس بوده است.

مریوان در شاهنشاهی های ایران باستان (اشکانیان و ساسانیان)

مریوان در دوران اشکانیان و ساسانیان نیز به دلیل قرار گرفتن بر سر راه حیاتی از تیسفون، پایتخت اشکانیان و ساسانیان، به سمت تخت سلیمان و آتشکده مشهور آذرگشنسب، مورد توجه پادشاهان و فرمانروایان بود. رساله پهلوی «شهرهای ایران» نیز به ساخت شهری در کنار دریاچه زریبار توسط بهرام گور ساسانی اشاره می کند، که این روایت بر اهمیت و شکوه تاریخی مریوان در آن دوران می افزاید. این پیوند با شاهنشاهی های قدرتمند ایران باستان، عمق تاریخی مریوان را بیشتر نمایان می سازد.

مریوان در عصر اسلامی و حکمرانی خاندان های کرد

پس از ورود اسلام به ایران، منطقه مریوان نیز دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شد. در این دوره، خاندان های محلی کرد نقش پررنگی در اداره و توسعه این سرزمین ایفا کردند و میراثی ارزشمند از خود بر جای گذاشتند.

نامگذاری دژان-دزان در متون اسلامی

با آغاز دوره اسلامی، نام های جدیدی برای این منطقه در متون تاریخی به کار برده شد. در برخی از منابع اسلامی، از مریوان با عنوان دژان-دزان یاد شده است که نشان دهنده ماهیت دژگونه و قلعه ای این منطقه در آن زمان بوده است. این تغییر نام، خود بیانگر اهمیت نظامی و دفاعی این ناحیه در مقابل تهاجمات و شورش های مختلف است.

سلسله های محلی و نقش آن ها در توسعه مریوان

بخش عمده ای از تاریخ مریوان در دوران اسلامی با حکمرانی خاندان های محلی کرد گره خورده است؛ خاندان هایی که هر یک به نوبه خود، نقشی کلیدی در شکل گیری و توسعه این شهر ایفا کردند.

بابانی ها و آغاز حکمرانی

در قرن هشتم هجری شمسی، امیر حمزه بابان، یکی از برجسته ترین فرمانروایان محلی، نقش مهمی در تاریخ مریوان ایفا کرد. او دستور به ساخت قلعه ای مستحکم بر روی کوه امام داد که بعدها به یکی از مراکز اصلی قدرت در منطقه تبدیل شد. همچنین، بنیانگذاری مسجد سرخ (مزگه وته سوره) با آجرهای قرمز رنگ به دست امیر حمزه بابان، نشان دهنده توجه او به ابعاد فرهنگی و مذهبی بود. دوران حکمرانی او با شورش ها و درگیری های محلی همراه بود، اما امیر حمزه توانست پایه های حکومتی را در این منطقه مستحکم کند.

اردلانی ها و اوج قدرت

خاندان اردلان برای مدت سه قرن، به عنوان حاکمان اصلی بر منطقه مریوان و بخش های وسیعی از کردستان حکمرانی کردند. اوج قدرت این سلسله با سرخاب بیگ اردلان آغاز شد. او در سال ۹۰۲ هجری شمسی، قلعه مریوان را بازسازی و توسعه داد که به قلعه هلوخان نیز شهرت یافت. هلوخان اردلان، فرزند سرخاب بیگ، در دوران خود توانست با تدبیر و قدرت، حکومت اردلان را به اوج رساند و با دربار صفوی، به ویژه شاه عباس اول، تعاملات پیچیده ای داشت. روایت است که هلوخان با خردمندی و شجاعت، حتی شاه عباس را نیز تحت تأثیر قرار داد. اما، سرنوشت او با خیانت فرزندش، خان احمد خان، گره خورد؛ خان احمد خان که در اصفهان و تحت تأثیر شاه عباس قرار گرفته بود، با لشکر حکومتی به کردستان بازگشت و پدرش را دستگیر کرد، که این واقعه پایان دوران پرشکوه هلوخان و انتقال قدرت به نسل بعدی اردلان ها را رقم زد.

قلعه مریوان که بر اساس اطلاعات تاریخی در قرن هشتم هجری شمسی بنا نهاده شد و به مدت سه قرن مقر اصلی حکومت های محلی بابان و اردلان ها بوده، بازگوکننده بخشی از تاریخ و معماری دوران صفویه و استقامت مردم این سرزمین است.

ویرانی قلعه های تاریخی

متأسفانه، شکوه و عظمت قلعه های تاریخی مریوان پایدار نماند. در سال ۱۰۲۳ هجری شمسی، سلیمان خان اردلان، والی اردلان و از نزدیکان شاه صفوی، دستور تخریب کامل قلعه مریوان و دیگر قلاع مهم منطقه از جمله حسن آباد، پالنگان و ظلم را صادر کرد. این اقدام، به دلایل نامعلومی (احتمالاً برای جلوگیری از استفاده شورشیان یا کنترل بیشتر منطقه)، به ویرانی این سازه های استوار انجامید و مردم ساکن در این قلعه ها و اطراف آن مجبور به کوچ اجباری شدند. این ویرانی، نقطه ای تلخ در تاریخ پرفراز و نشیب این دیار به شمار می رود.

تولد مریوان نوین: از قاجار تا پهلوی اول

پس از دوران پر تلاطم حکومت های محلی و ویرانی قلاع، مریوان وارد فاز جدیدی از حیات خود شد که به شکل گیری شهر نوین امروزی انجامید.

بازسازی و تجدید حیات در دوره قاجار

در دوره قاجار و در سال ۱۲۸۱ خورشیدی، به دستور ناصرالدین شاه قاجار و سپس فرهاد میرزا معتمدالدوله، عموی ناصرالدین شاه، قلعه نظامی جدیدی به نام شاه آباد در نزدیکی دریاچه زریبار بنا شد. این قلعه، که با هدف استقرار نیروهای نظامی و کنترل منطقه ساخته شد، به تدریج منجر به بنیانگذاری قصبه ای در کنار خود شد. زیرساخت هایی نظیر حمام، مسجد و کاریز نیز به همت معتمدالدوله در این آبادی احداث گردید تا رفاه ساکنان و نظامیان تأمین شود. روستای دارسیران، که از دیرباز در این منطقه وجود داشت، به عنوان یکی از قدیمی ترین نقاط مسکونی و همسایه این شهر نوپا، نقش مهمی در شکل گیری اولیه مریوان نوین ایفا کرد.

دوران پهلوی و تحولات اولیه

با روی کار آمدن سلسله پهلوی، قلعه شاه آباد به دژ شاهپور تغییر نام داد. اما نقطه عطف مهم در تاریخ مریوان نوین، تأسیس شهرداری در سال ۱۳۳۶ خورشیدی بود که همزمان با آن، نام دژ شاهپور رسماً به مریوان تبدیل شد. این اقدام، هویت مستقل شهری را به مریوان بخشید. در سال های بعد، گام های اولیه در توسعه شهری برداشته شد؛ حفر چاه های آب، نصب موتورهای پمپاژ، و راه اندازی اولین موتور برق در سال ۱۳۴۰ خورشیدی، همگی نشانه هایی از آغاز دوران مدرنیزاسیون در این شهر بودند. مریوان در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی، هنوز دهی کوچک با خیابان های خاکی و تعداد محدودی مغازه بود، اما این تحولات اولیه، مسیر را برای رشد و توسعه آینده آن هموار ساخت.

مریوان در دوران معاصر: انقلاب، جنگ و توسعه

دهه های اخیر برای مریوان، همانند بسیاری از شهرهای مرزی ایران، با تحولات عظیمی همراه بود که سرنوشت آن را دگرگون ساخت.

دوران پر تلاطم پس از انقلاب ۱۳۵۷

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، مریوان نیز متأثر از فضای سیاسی و اجتماعی آن دوران، وارد یکی از پرتلاطم ترین مقاطع تاریخی خود شد. برای مدتی، حاکمیت موقت احزاب سیاسی بر شهر حاکم شد و شورش ها و درگیری های مسلحانه، آرامش را از این دیار گرفت. در ۲۸ مرداد ۱۳۵۸ خورشیدی، با صدور فرمان سرکوب شورش ها، مردم مریوان برای در امان ماندن از درگیری ها، دست به کوچ موقت از شهر زدند؛ پدیده ای که در حافظه تاریخی مردم این شهر حک شده است. مریوان در آن سال ها، به یکی از کانون های اصلی تحولات و مناقشات منطقه تبدیل شده بود.

مریوان در جنگ ایران و عراق

موقعیت مرزی مریوان، این شهر را در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷)، به یکی از مناطق استراتژیک و خط مقدم تبدیل کرد. مردم مریوان و روستاهای اطراف، بارها مورد بمباران های هوایی و حتی شیمیایی قرار گرفتند و روزهای سختی را تجربه کردند. با این حال، مقاومت دلیرانه مردمان و نیروهای دفاعی، هرگز اجازه نداد نیروهای عراقی وارد شهر شوند. این دوران، برگ زرینی در تاریخ پایداری و مقاومت مردم مریوان است که با فداکاری های فراوان، از مرزهای میهن دفاع کردند.

توسعه پس از جنگ و نقش بازارچه مرزی

با پایان جنگ و آغاز دوران سازندگی، مریوان وارد مرحله جدیدی از توسعه شد. رونق اقتصادی حاصل از دایر شدن بازارچه مرزی باشماق، نقش بسیار مهمی در رشد جمعیت و شهرنشینی ایفا کرد. این بازارچه، مریوان را به قطب مبادلات تجاری در منطقه تبدیل کرد و فرصت های شغلی فراوانی را پدید آورد. ارتقاء بخش سروآباد به شهرستان و شکل گیری شهرک های جدیدی مانند کانی دینار، همگی از پیامدهای این توسعه اقتصادی بودند. مهاجرت جمعیت از سایر مناطق و بازگشت ساکنان کوچ کرده در زمان جنگ، تغییرات جمعیتی چشمگیری را در مریوان به دنبال داشت و چهره شهر را دگرگون ساخت. امروز، مریوان با تلفیقی از سنت و مدرنیته، به شهری پویا و رو به رشد تبدیل شده است.

ریشه نام و وجه تسمیه مریوان

نام مریوان ریشه ای عمیق در تاریخ و فرهنگ این منطقه دارد و گمانه های مختلفی در مورد وجه تسمیه آن مطرح شده است. هر یک از این گمانه ها، دریچه ای به سوی گذشته و باورهای مردمان این دیار می گشاید.

یکی از محتمل ترین ریشه ها، ارتباط آن با واژه مهریوان است. این واژه در دوران ساسانیان به مأمورین و کارگزاران اجاره زمین های کشاورزی سلطنتی اطلاق می شده است. این نظریه نشان می دهد که این منطقه در دوران ساسانیان از اهمیت کشاورزی برخوردار بوده و فردی به نام مهریوان، مسئولیت اداره آن را برعهده داشته است. این گمانه، با توجه به موقعیت جغرافیایی و حاصل خیزی منطقه، از اعتبار بالایی برخوردار است.

گمانه دیگر، ارتباط نام مریوان با کلمه کردی مریوا به معنی مرغابی است. با توجه به وجود دریاچه زریبار و حضور انواع پرندگان آبزی از جمله مرغابی ها در این دریاچه، این نظریه نیز منطقی به نظر می رسد. به این ترتیب، مریوان می توانست به معنای جایگاه مرغابی ها یا شهر مرغابی ها باشد. این وجه تسمیه، طبیعت بکر و زیست بوم غنی منطقه را منعکس می کند.

فرضیه سوم، نام مریوان را به خاندان مروانیان پیوند می دهد. پس از شکست و فروپاشی حکومت امویان، برخی از اعضای خاندان مروانیان به این منطقه پناه آورده و شهری بنا نهاده اند که به نام آن ها، مریوان نامیده شده است. این نظریه، با وجود جذابیت تاریخی، کمتر از دو نظریه قبلی مورد اجماع قرار گرفته است، اما بازتابی از رویدادهای تاریخی و سیاسی گسترده تر در منطقه است.

با توجه به شواهد موجود و تحلیل های زبان شناختی، ارتباط با واژه مهریوان و مریوا از محتمل ترین گمانه ها به شمار می روند. اگرچه هنوز قطعیت کاملی در مورد ریشه دقیق نام مریوان وجود ندارد، اما همین گمانه ها نیز به غنای تاریخی و فرهنگی این شهر می افزایند.

نتیجه گیری

تاریخچه شهر مریوان، داستانی پر فراز و نشیب از استقرار انسان های اولیه در دامن طبیعت بکر، اوج گیری تمدن ها، ظهور و سقوط حکومت ها، و پایداری مردمانش در برابر حوادث روزگار است. از تپه های باستانی و شواهد دوران نوسنگی و آشوری، تا قلعه های مستحکم بابانی ها و اردلانی ها که سه قرن تاریخ را در دل خود جای داده اند، هر برگی از تاریخ مریوان، روایتگر زندگی، مبارزه و امید است.

این شهر، که بارها شاهد ویرانی و بازسازی بوده، نشان داده است که روحی سرشار از زندگی و تاب آوری دارد. تحولات دوران قاجار و پهلوی، با بنیانگذاری شهر نوین و آغاز مدرنیزاسیون، و سپس دوران پر چالش انقلاب و جنگ تحمیلی، هر یک فصلی جدید را در دفتر زندگی مریوان گشوده اند. امروزه، مریوان با رونق اقتصادی ناشی از بازارچه مرزی و جذب گردشگران، فصلی از توسعه و شکوفایی را تجربه می کند. بازدید از این شهر، نه تنها فرصتی برای لذت بردن از طبیعت بی نظیر زریبار و کوهستان های سرسبز آن است، بلکه امکان درک عمیق تر از میراث تاریخی و فرهنگی مردمان کردستان را نیز فراهم می آورد. مریوان، با گذشته ای به قدمت تاریخ و آینده ای روشن، همچنان نگین درخشان غرب ایران باقی خواهد ماند.