موسیقی ایرانی شامل چند دستگاه است؟

ما از کودکی با موسیقی سنتی ایرانی بزرگ شدیم، از هر آهنگ خاطراتی داریم و شنیدن هر آهنگ حس متفاوتی به ما دست می دهد. اما چه چیزی با شنیدن آهنگی ما را خوشحال یا ناراحت می کند؟ آیا منطقه ای از ایران را به یاد داریم؟ در واقع برخی از این احساسات به دلیل تفاوت در ساختار آلات موسیقی ایرانی به وجود می آید. با موزیک باران همراه باشید.

موسیقی ایرانی چگونه است؟

به زبان ساده، یک ساز ایرانی را می توان ترکیبی از چندین بوق (ماکامی) دانست که در یک زیر و بم، فاصله و ملودی با یکدیگر هماهنگ هستند. ترکیب این زوایا وسیله ای ایجاد می کند که فضای خاصی را برای شنونده ایجاد می کند. و همچنین غم، شادی، حماسه، امید و… اما شاید این سوال برای شما پیش بیاید که زاویه چیست؟ كوچك ترين قسمت موسيقي ايراني غازه يا مقام نام دارد و شامل نغمه هايي است كه از ساز يا يك قطعه به گوش مي رسد. بر اساس طبقه بندی کلی، موسیقی ایرانی از 7 ساز و 5 آواز تشکیل شده است که در ادامه به بررسی هر کدام می پردازیم.

مهمترین آلات موسیقی ایرانی عبارتند از:

1. دستگاه نمک

ساز شور را می توان مهم ترین ساز ایرانی و مادر سایر آلات موسیقی دانست چرا که آهنگ های بسیاری که توسط خوانندگان ایرانی خوانده شده در آهنگ های این ساز گنجانده شده است. نمونه دستگاه شور آلبوم «سرب حیاط» استاد شجریان و به ویژه تصنیف «سرب حیاط» است. از سوی دیگر، بسیاری از ساخته های موسیقایی مانند کوارتت، تصنیف و آهنگ های اصلی بر روی دستگاه شور ایجاد می شود. علاوه بر این، یکی از بزرگترین آلات موسیقی ایرانی به شمار می رود و بسیاری از آوازهای عشایر و ایلات در متن آن گنجانده شده است. تنظیم شور شامل 4 آهنگ از ابوعطا، افشاری، بیات ترک و دشتی است که ریشه عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد و عرفان و تصوف ایرانی را به نمایش می گذارد.

آهنگ ابوعطا: این آهنگ لطافت و زیبایی خود را دارد و مورد پسند بسیاری از افراد قرار گرفته است. دانلود بهترین آهنگ ها

آهنگ افشاری : این آهنگ تکان دهنده و غمگینی است که به خوبی بیانگر غم و درد دل است.

آهنگ ترکی بیات. این آهنگ تک لحنی است و مانند آهنگ ابوعطا در بین عوام محبوب است.

آواز دشتی – این آهنگ یکی از زیباترین آهنگ های موسیقی ایرانی به حساب می آید. نام دشتی را شاید بارها شنیده باشید، بیشتر توسط چوپانان خوانده می شود و آهنگ غمگینی است. این آهنگ احتمالاً مربوط به چوپانان دشتستان (نزدیک بوشهر و فارس) است که با اندکی تغییر در میان مردم گیلان گسترش یافته است.

2. ماشین همایون

این ساز در انواع آلات موسیقی بسیار حائز اهمیت است زیرا زیبایی آن منحصر به فرد و مورد علاقه بسیاری از افراد است. همایون زیبا و مجلل و در عین حال زیبا و جذاب به تصویر کشیده شده است. از آهنگ های این ساز در موسیقی زرهانه نیز استفاده شده است. البته این ساز از غم و اندوه بسیار بالایی برخوردار است و گوش دادن به آن می تواند غمگینی عمیق در شما ایجاد کند به طوری که می توان گفت غمگین ترین ساز ایران است.

در این دستگاه از پله مخصوص استفاده شده و در پله های بالا و پایین تفاوت وجود دارد. همین موضوع باعث شد که ساز همایون را خاص ترین ساز ایرانی بدانیم. آهنگ های رنگ فرح، کاروان، اگر گران بودیم بودیم و شید خزان گلشن از آهنگ های معروف این دستگاه است.

سنگ اف بیات اصفهان:

این آهنگ ریتمی بین شادی و غم دارد و یکی از قدیمی ترین آهنگ های ایرانی به شمار می رود. البته بیشتر آهنگسازان بیات اصفهان را به ساز همایون نسبت می دهند، اما برخی از کارشناسان این آواز را به ساز شور نسبت می دهند.

3. دستگاه نوا

نوا متعادل ترین آلات موسیقی ایرانی است. از آنجایی که ضرب آهنگ شاد یا غمگین خاصی ندارد، تمایل به ایجاد موسیقی ملایم دارد. گاهی آن را در ختم جماعت می نوازند و گاهی اشعار عرفانی مانند حافظ را برای آن انتخاب می کنند، زیرا ترکیب نواسنگ و اشعار عرفانی حس تاثیرگذاری در شنونده ایجاد می کند.

بد نیست بدانید این دستگاه شباهت زیادی به دستگاه نمکی دارد و برای تمایز این دو نیاز به توجه و دانش بیشتری دارید. دو نمونه از دستگاه نوا تصنیف «رفتم میخانه» و آلبوم «نوا» با آواز محمدرضا شجریان است. کنسرتو نوا حسین علیزاده، دو تار و طبل و آلبوم نینوا حسین علیزاده نیز نمونه هایی از این دستگاه هستند.

4. دستگاه ماهواره ای

به طور کلی ترانه هایی که در متن ماهور خوانده می شود با ضربی پرنشاط پخش می شود و در جشن ها و مهمانی ها پخش می شود. مهر نوعی دیگر از آلات موسیقی ایرانی است که گاهی برای انتقال حس دلاوری، دلاوری، هیبت و افتخار به کار می رود. برخی از زبان شناسان بر این باورند که این کلمه از کلمه “ماژور” گرفته شده است. به همین دلیل این سازها شبیه موسیقی غربی است و به همین دلیل جوانان آن را بیشتر دوست دارند.

هر قطعه از ساز ماهور در کنار موسیقی یک منطقه از ایران است. یک قسمت شبیه موسیقی آذربایجان و آذربایجان، قسمت دیگر شبیه موسیقی سیستان و بلوچستان و قسمت آخر شبیه به نواحی خوزستان و لرستان است. همچنین به دلیل وجود گوشه های زیاد می توان از این ساز در سه قسمت کم، میانی و بیس استفاده کرد. آهنگ معروف «مرغ سحر» نمونه ای از ساز ماهور و سروده مرتضی نی داوود است. دستکاه ز من نگارم از آلبوم وفا و ز دست محبوب از آلبوم شب وصل نیز بر روی دستگاه پخش شد.

5. سلاح سه گانه

سه گاه یکی دیگر از سازهای ایرانی است که نشان دهنده غم است. این حس به قدری زیاد است که روح الله خالقی در کتاب «نظری به موسیقی» می گوید: «این ترانه گاه مربوط به رنج نیاکان ماست و گاه آوازی بی پایان است که پایه های انسانیت را ویران می کند. البته کسانی هم هستند که مخالف هستند و آن را با درد و اندوه بیان می کنند که در نهایت به آغاز امید و روشنایی می انجامد. تصنیف های تار زلف و آسمان عشق از آلبوم آسمان عشق و رسوایی زمان از علیرضا قربانی نمونه هایی از دستگاه سه گانه هستند.

6. ابزار مربع

اگرچه سه قلوها و چهار قلوها رابطه خاصی دارند، اما گوشه های آنها متفاوت است و برخی از گوشه های چهارقلو اصلاً در سه قلو بازی نمی شود. در واقع حالت های این دو به قدری متفاوت است که این تفاوت را در هیچ دستگاه موسیقی ایرانی دیگری نمی بینیم. برخی از نوازندگان معتقدند که ساز چهارگاه از ساز شور قدمت بیشتری دارد و باید ساز چهارگاه را به عنوان ساز اصلی بشناسیم.

این اپلیکیشن تمامی ویژگی ها و سبک های موسیقی ایرانی را نشان می دهد و ویژگی های موسیقی ایرانی تنها در آن یافت می شود. پس با توجه به این معیارها اگر از منظر علمی به آن نگاه کنیم می توان میدان را یکی از بهترین و اصیل ترین دستگاه ها دانست. آهنگ معروف «سلام» استاد علیزاده نمونه ای از یک کوارتت ایرانی است که شاید شنیده باشید. نمونه دیگر این محصول کتاب دستان نوشته محمدرضا شجریان است که زیبایی آن هر شنونده ای را به خود جذب می کند.

7. حق پنجم

در واقع نوازندگان این ساز را تلفیقی از تمام آلات موسیقی ایرانی می دانند. دیگران آن را به عنوان یک ابزار آموزشی می بینند، جایی که نوازندگان می توانند در مورد اسرار یادگیری ترکیبی و اجرای ترکیبی اطلاعات بیشتری کسب کنند. تمام احساساتی که در سایر مقامات و دستگاه ها وجود دارد در سمت راست پنتاگرام قابل استفاده است. در این دستگاه می توان تمامی جنبه های آواز و سایر مقام ها را ایجاد کرد. البته در تمامی آلات موسیقی راست پنجگاه به کندی انجام می شود. آلبوم چشم نوش و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری به نام راز و نیاز دو نمونه از دستگاه پنجگاه صحیح است.

روشی برای یافتن آلات موسیقی

در واقع نمی توان با گوش دادن به آهنگ های سنتی سازهای ایرانی را شناخت. پس حتما شما هم مدت زیادی در زمینه موسیقی کار کرده اید، ساز زده اید و آهنگ های مختلف هنرمندان ایرانی را گوش کرده اید و در این زمینه تحصیل کرده اید. به طور کلی می توان نتیجه گرفت که برای شناخت سازهای موسیقی ایرانی داشتن حداقل پیشینه موسیقی ضروری است. با این حال، برخی از راه های تشخیص عبارتند از:

روش اول؛ چند آهنگ گوش کن

تشخیص سازهای ایرانی  برای اساتید مجرب و نوازندگان مجرب آسان است زیرا هر دستگاه و قطعات آن را می شناسند، سلیقه آن را می شناسند و گوش قوی برای موسیقی دارند. اما به عنوان یک مبتدی، ابتدا باید چند آهنگ را از یک دستگاه خاص گوش دهید. بعد از چند آهنگ متوجه شباهت های بین آنها می شوید. این روش به مرور زمان شنوایی شما را تقویت می کند و با شنیدن نت ها و فواصل آهنگ، ساز را تشخیص می دهید. سعی کنید آهنگ های مختلف را در کنار هم گوش دهید و مقایسه کنید که کدام نت ها و فواصل به هم نزدیک تر هستند یا کدام آهنگ ها شبیه هم هستند.

روش دوم؛ به تشخیص و عملکرد ساز توجه کنید

در روش دیگری برای شناخت زوایای موسیقی و سازهای ایرانی، لازم است کمی با سازها آشنا شوید. با فرض اینکه از فواصل بین ساز و نت های ساز آگاه هستید، باید سعی کنید نت هایی را که تشخیص می دهید بر روی ساز بنوازید. به عنوان مثال، یک دستگاه مربع دارای نت های C، L، C، D، R و غیره است. حالا سعی کنید نت های آهنگی را که شنیدید روی ساز خود بنوازید. از طریق آزمون و خطا، متوجه خواهید شد که آیا در آهنگی که گوش می‌دادید از همان نت‌ها استفاده شده است یا خیر. این روش زمانی مناسب است که تقریباً نت های آهنگ را تشخیص دهید و ساز شما در دسترس باشد.

راه سوم؛ به حال و هوای شعر دقت کنید

در برخی موارد می توان ماشین ایرانی را از روی حال و هوای موسیقی شناخت. به عنوان مثال، برخی از نوازندگان تشخیص نمک و فلفل دان را بسیار آسان می دانند. تشخیص ساز چهار نقطه ای با شجاعت، شرافت و فروتنی برای بسیاری آسان است. نمک و دستگاه های معمولی در حالت غم انگیز. اما تشخیص سایر دستگاه های ایرانی دشوار است. به عنوان مثال نمی توان دستگاه ماهور، راست پنجگاه و نوا را به راحتی تشخیص داد.

روش چهارم؛ خواندن کتاب دانش درباره آلات موسیقی در ایران

کتاب های زیادی برای توسعه روشی ساده و کاربردی برای شناسایی آلات موسیقی ایرانی نوشته شده است که کتاب محمدرضا فیاض یکی از آنهاست. این مجموعه شامل 7 دیسک با بیش از صد نمونه صوتی است که توسط نوازندگان زهی، سه تار و کمانچه اجرا شده است. این کتاب مفهوم آلات موسیقی و مبانی موسیقی ایرانی را تا موضوعات نیمه تخصصی توضیح می دهد و برای کسانی که قصد شناسایی آلات موسیقی را دارند گزینه مناسبی محسوب می شود.