صدور چک از حساب مسدود کلاهبرداری است

آیا صدور چک از حساب مسدود، جرم کلاهبرداری محسوب می شود؟ پاسخ صریح به این پرسش خیر است؛ صدور چک از حساب مسدود خود شخص، به طور معمول و صرفاً به دلیل مسدود بودن حساب، کلاهبرداری تلقی نمی گردد، بلکه تحت عنوان مجرمانه خاص صدور چک بلامحل در قانون صدور چک با آن برخورد می شود. در ادامه، در یک مسیر جامع و کاربردی، به بررسی ابعاد حقوقی و کیفری این موضوع می پردازیم تا مرزهای ظریف قوانین را روشن تر سازیم و گامی محکم برای حفاظت از حقوق شما برداریم.

مفهوم حساب مسدود و جایگاه چک در نظام حقوقی ایران

چک در دنیای امروز، نه تنها یک سند مالی، بلکه نمادی از اعتماد و اعتبار در مبادلات تجاری و روزمره است. افراد و شرکت ها، برای تسویه حساب، تضمین پرداخت، یا حتی صرفاً جابجایی پول، به طور گسترده از چک استفاده می کنند. اما زمانی که این ابزار قدرتمند مالی، از حساب های مسدود صادر می شود، ابهامات حقوقی و دغدغه های جدی برای هر دو طرف معامله (صادرکننده و دریافت کننده) به وجود می آید. برای درک بهتر این چالش ها، ابتدا باید نگاهی عمیق تر به مفهوم چک و دلایل مسدود شدن حساب ها در نظام حقوقی ایران بیندازیم.

۱.۱. تعریف چک و اهمیت آن در مبادلات تجاری

چک، یک سند تجاری و بانکی است که به موجب آن، صادرکننده به بانک دستور می دهد تا مبلغ مشخصی را در وجه حامل یا شخص معین، از حساب خود بپردازد. اهمیت چک در سرعت و سهولتی است که به مبادلات می بخشد. در واقع، چک به عنوان جایگزینی برای پول نقد عمل کرده و در عین حال، امکان ردیابی و مستندسازی تراکنش ها را فراهم می آورد. این ویژگی ها، چک را به یکی از ارکان اصلی اقتصاد و روابط مالی در کشور تبدیل کرده است.

۱.۲. علل و انواع مسدود شدن حساب بانکی

حساب های بانکی ممکن است به دلایل متعددی مسدود شوند که هر یک پیامدهای متفاوتی برای صادرکننده چک و دارنده آن دارند. آگاهی از این دلایل، برای پیشگیری از مشکلات و انتخاب مسیر قانونی صحیح، حیاتی است. برخی از رایج ترین علل مسدود شدن حساب عبارتند از:

• به دستور صاحب حساب: فرد ممکن است به دلیل نگرانی از سوء استفاده یا به هر دلیل شخصی دیگری، از بانک درخواست مسدودی حساب خود را بنماید.
• به دستور بانک: در برخی موارد، بانک ممکن است به دلایل داخلی (مثلاً بدهی صاحب حساب به بانک، کشف فعالیت های مشکوک، عدم رعایت مقررات بانکی یا حتی مشکلات فنی) حساب را مسدود کند.
• به دستور مراجع قضایی: این مورد شایع ترین و جدی ترین نوع مسدودی است. زمانی که صاحب حساب دارای بدهی مالی، چک برگشتی، یا درگیر پرونده های قضایی (مانند کلاهبرداری، سرقت، مهریه، نفقه و…) باشد، دادگاه یا سایر مراجع ذی صلاح می توانند دستور انسداد حساب را صادر کنند. این انسداد معمولاً برای توقیف اموال و تضمین پرداخت بدهی یا اجرای احکام قضایی صورت می گیرد.
• فوت صاحب حساب: پس از فوت صاحب حساب، حساب های بانکی تا تعیین تکلیف وراث و انجام مراحل قانونی، مسدود می مانند.

۱.۳. اثر مسدود شدن حساب بر صدور و پرداخت چک

وقتی حسابی مسدود می شود، معنایش آن است که امکان برداشت وجه از آن حساب، به کلی یا تا رفع مسدودی، وجود ندارد. در چنین شرایطی، اگر چکی از آن حساب صادر شود، به طور قطع برگشت خواهد خورد. اما با ورود سیستم های جدید بانکی، به ویژه سامانه صیاد، وضعیت کمی متفاوت و پیچیده تر شده است.

در گذشته، حتی با مسدود بودن حساب، امکان صدور فیزیکی چک و ارائه آن به اشخاص وجود داشت، هرچند که در نهایت برگشت می خورد. اما با استقرار سامانه صیاد، برای صدور چک های جدید، نیاز به ثبت آن در این سامانه است. اگر حسابی مسدود باشد، امکان ثبت چک در سامانه صیاد وجود نخواهد داشت و عملاً صدور یک چک قانونی جدید از آن حساب غیرممکن می شود. این امر تا حد زیادی از صدور ناآگاهانه یا عامدانه چک از حساب های مسدود جلوگیری می کند.

با این حال، ممکن است فردی از دسته چک های قدیمی خود که پیش از مسدودی حساب دریافت کرده، یا حتی از برگه های چک صیادی که قبلاً صادر و ثبت شده، اما تاریخ آن برای بعد از مسدودی حساب تنظیم شده، استفاده کند. در چنین مواردی، چک در زمان سررسید با عدم موجودی یا مسدود بودن حساب مواجه شده و برگشت می خورد. اینجاست که سوال اصلی ما مطرح می شود: آیا این اقدام، کلاهبرداری است؟

پاسخ صریح: صدور چک از حساب مسدود، کلاهبرداری نیست (تحلیل حقوقی دقیق)

این بخش، قلب بحث ماست. بسیاری از افراد به اشتباه گمان می کنند که صدور چک از یک حساب مسدود، به طور خودکار به معنای کلاهبرداری است و صادرکننده آن، به جرم کلاهبرداری محکوم خواهد شد. اما نظام حقوقی ایران در این خصوص موضعی روشن و تخصصی دارد. باید به صراحت بیان کنیم که صدور چک از حساب مسدود خود شخص، کلاهبرداری محسوب نمی شود و این عمل، عنوان مجرمانه خاص خود را دارد.

۲.۱. تحلیل ماده ۱۰ قانون صدور چک: چرا این عمل تحت عنوان خاص صدور چک بلامحل قرار می گیرد؟

قانون گذار ایرانی، در ماده ۱۰ قانون صدور چک، به وضوح به این موضوع پرداخته است. این ماده بیان می دارد: هر کس با علم به بسته بودن حساب بانکی خود مبادرت به صدور چک نماید عمل وی در حکم صدور چک بلامحل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج در ماده ۷ محکوم خواهد شد.

این ماده صراحتاً نشان می دهد که قانون گذار، صدور چک از حساب مسدود را از قلمرو عمومی جرم کلاهبرداری خارج کرده و آن را تحت شمول قانون خاص صدور چک بلامحل قرار داده است. فلسفه این رویکرد، در یک اصل مهم حقوقی نهفته است: قانون خاص، مقدم بر قانون عام است.

جرم کلاهبرداری، یک جرم عام است که در ماده ۱ قانون تشدید مجازات ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری تعریف شده و شامل بردن مال دیگری از طریق توسل به وسایل متقلبانه است. اما صدور چک از حساب مسدود، یک وضعیت بسیار خاص و مشخص است که قانون گذار برای آن، حکم و مجازات ویژه ای در نظر گرفته است. بنابراین، وقتی یک فعل مجرمانه، مصداق بارز یک قانون خاص (قانون صدور چک) باشد، دیگر به قانون عام (قانون مجازات اسلامی در بخش کلاهبرداری) ارجاع داده نمی شود.

این تفکیک، برای حفظ نظم و دقت در برخورد با جرائم مالی ضروری است. اگر قرار بود هر چک برگشتی (از جمله از حساب مسدود) کلاهبرداری تلقی شود، حجم پرونده های کلاهبرداری به شدت افزایش می یافت و پیچیدگی های حقوقی و قضایی بیشتری به دنبال داشت.

۲.۲. بررسی مفهوم «مانور متقلبانه» در جرم کلاهبرداری و تفاوت آن با صرف صدور چک از حساب مسدود

یکی از ارکان اصلی جرم کلاهبرداری، وجود مانور متقلبانه است. مانور متقلبانه به معنای هرگونه عملیاتی است که کلاهبردار برای فریب دیگران و بردن مال آن ها انجام می دهد. این مانور می تواند شامل وانمود کردن به داشتن سمت یا عنوان خاص، ارائه اسناد و مدارک جعلی، تأسیس شرکت های دروغین، و یا هر عملی باشد که موجب اغفال قربانی شده و او را به تسلیم مال خود ترغیب کند.

حال، بیایید این مفهوم را با صدور چک از حساب مسدود مقایسه کنیم:

• وقتی شخصی با علم به مسدود بودن حساب خود، چکی را صادر می کند، این عمل به خودی خود، یک مانور متقلبانه به معنای حقوقی کلمه نیست. بلکه صرفاً ارائه یک سند پرداخت است که به دلیل عدم اعتبار حساب، قابلیت وصول ندارد. این عمل، هرچند غیراخلاقی و غیرقانونی است، اما فاقد آن صحنه سازی و فریبکاری فعال است که در تعریف کلاهبرداری وجود دارد.
• دارنده چک، با آگاهی از ریسک های موجود در مبادلات با چک، مسئولیت بررسی اعتبار آن را نیز بر عهده دارد (هرچند که صادرکننده نیز مسئول است). در کلاهبرداری، فریب آنقدر ماهرانه است که قربانی چاره ای جز اعتماد ندارد.

با این حال، مهم است که توجه داشته باشیم، اگر صدور چک از حساب مسدود همراه با اعمال و مانورهای متقلبانه دیگری برای فریب دارنده و بردن مال او باشد (مثلاً صادرکننده، در زمان صدور چک، به دروغ وانمود کند که حسابش فعال است و موجودی کافی دارد و با جعل مدارک یا وعده های دروغین، دارنده را اغفال کند)، در آن صورت ممکن است عنوان کلاهبرداری مطرح شود. اما صرف صدور چک از حساب مسدود، به خودی خود، مانور متقلبانه محسوب نمی شود.

دیوان عالی کشور در آرای وحدت رویه خود به روشنی تبیین کرده است که صدور چک از حساب مسدود، اگرچه عملی غیرقانونی و دارای مجازات است، اما به دلیل ماهیت خاص خود، از شمول عنوان کلاهبرداری خارج بوده و تحت ماده ۱۰ قانون صدور چک قرار می گیرد.

۲.۳. استناد به آراء وحدت رویه دیوان عالی کشور و نظریات مشورتی

رویه های قضایی در طول زمان، این تفکیک را تثبیت کرده اند. به عنوان مثال، در گذشته و پیش از سال ۱۳۵۳، اختلاف نظرهایی میان محاکم در خصوص ماهیت حقوقی صدور چک از حساب مسدود وجود داشت. برخی این عمل را کلاهبرداری و برخی دیگر، آن را صدور چک بلامحل می دانستند. اما هیئت عمومی دیوان عالی کشور در تاریخ ۲۹/۰۳/۱۳۵۳ با صدور رأی وحدت رویه، به این اختلافات پایان داد و اعلام کرد که صدور چک از حساب مسدود، موضوعاً از ماده ۳ قانون صدور چک بلامحل خارج نیست و تحت شمول این قانون قرار می گیرد.

این رأی وحدت رویه و نظریات مشورتی بعدی (مانند نظریه مشورتی شماره ۷/۶۵۷۱ مورخ ۲۲/۰۹/۱۳۷۳) به وضوح تأکید کرده اند که در صورت صدور چک از حساب مسدود توسط خود صادرکننده با علم به این موضوع، این فعل مشمول ماده ۱۰ قانون صدور چک و مجازات های مربوط به آن خواهد بود و نه جرم کلاهبرداری.

۲.۴. مجازات صدور چک از حساب مسدود (ارجاع به ماده ۷ قانون صدور چک)

همانطور که ماده ۱۰ قانون صدور چک اشاره می کند، مجازات صدور چک از حساب مسدود، همان مجازات های مندرج در ماده ۷ قانون صدور چک است که برای صدور چک بلامحل در نظر گرفته شده است. این مجازات ها بسته به مبلغ چک، متفاوت هستند:

1. اگر مبلغ چک کمتر از ۱۰ میلیون ریال باشد: حبس از ۶ ماه تا ۱ سال و ممنوعیت از افتتاح حساب و دریافت دسته چک به مدت ۶ ماه.
2. اگر مبلغ چک از ۱۰ میلیون ریال تا ۵۰ میلیون ریال باشد: حبس از ۱ تا ۲ سال و ممنوعیت از افتتاح حساب و دریافت دسته چک به مدت ۱ سال.
3. اگر مبلغ چک بیشتر از ۵۰ میلیون ریال باشد: حبس از ۲ تا ۳ سال و ممنوعیت از افتتاح حساب و دریافت دسته چک به مدت ۲ سال.

علاوه بر این، در تمام موارد، صادرکننده موظف به پرداخت مبلغ چک و خسارات تأخیر تأدیه به دارنده است. این مجازات ها نشان دهنده جدیت قانون گذار در برخورد با عدم رعایت تعهدات مالی ناشی از چک است، اما همچنان آن را از عنوان کلاهبرداری متمایز می کند.

امکان تخفیف و تبدیل مجازات (ماده ۲۲ قانون مجازات اسلامی):

با وجود مجازات های تعیین شده، این امکان وجود دارد که دادگاه، در صورت احراز جهات تخفیف مجازات (مانند همکاری متهم، ندامت، وضعیت خاص خانوادگی و اجتماعی، پرداخت قسمتی از بدهی و…) که در ماده ۲۲ قانون مجازات اسلامی ذکر شده است، مجازات صادرکننده را تخفیف داده و یا حتی آن را به مجازات های جایگزین (مانند جزای نقدی، تعلیق مراقبتی، خدمات عمومی رایگان) تبدیل کند. این امر نشان می دهد که قانون گذار، در اجرای عدالت، انعطاف لازم را برای در نظر گرفتن شرایط خاص هر پرونده در نظر گرفته است.

تفاوت های کلیدی: موارد مشابهی که می توانند کلاهبرداری باشند

تا اینجا به روشنی دیدیم که صدور چک از حساب مسدود خود شخص، کلاهبرداری نیست. اما در دنیای پیچیده مبادلات مالی، شرایطی وجود دارد که ممکن است با صدور چک از حساب مسدود اشتباه گرفته شود، در حالی که ماهیت حقوقی آن ها کاملاً متفاوت است و می تواند به جرم کلاهبرداری یا سایر جرائم جدی منجر شود. درک این تفاوت ها برای هر کسی که با چک سروکار دارد، حیاتی است.

۳.۱. صدور چک از حساب غیر (بدون اجازه صاحب حساب)

تصور کنید که فردی به دسته چک برادر، همسر، دوست یا حتی شریک کاری خود دسترسی پیدا می کند و بدون اجازه و با جعل امضای او، چکی را صادر می کند تا مالی را به دست آورد. در این سناریو، ما با یک جرم ساده صدور چک از حساب مسدود مواجه نیستیم، بلکه با یک یا چند جرم پیچیده تر روبرو هستیم:

• جعل: اصل امضای صاحب حساب جعل شده است.
• استفاده از سند مجعول: فرد از چکی که امضای آن جعل شده، استفاده کرده است.
• کلاهبرداری: (در صورت بردن مال غیر) اگر فرد با این اقدام، دارنده را فریب داده و مالی را از او گرفته باشد، رکن اصلی کلاهبرداری (مانور متقلبانه + بردن مال غیر) محقق شده است. در اینجا، اصل بردن مال غیر از طریق فریب (که همان جعل و استفاده از سند مجعول است) ملاک کلاهبرداری قرار می گیرد.

در این حالت، مجازات ها شامل مجازات جعل، استفاده از سند مجعول و در صورت احراز کلاهبرداری، مجازات آن نیز خواهد بود. این مجازات ها معمولاً بسیار سنگین تر از مجازات صدور چک بلامحل است.

۳.۲. استفاده از چک مسروقه یا مفقوده برای بردن مال غیر

سناریوی دیگری که می تواند با صدور چک از حساب مسدود اشتباه گرفته شود، استفاده از چک های سرقتی یا مفقودی است. فرض کنید فردی یک دسته چک را سرقت کرده یا آن را پیدا کرده است. سپس با استفاده از این چک ها (که متعلق به دیگری است و ممکن است حساب آن مسدود یا فعال باشد)، اقدام به خرید مال یا انجام معامله ای به قصد فریب می کند.

در این حالت نیز، ما با صدور چک از حساب مسدود توسط خود شخص مواجه نیستیم. عناوین مجرمانه احتمالی در این مورد عبارتند از:

• سرقت: اگر خود فرد دسته چک را دزدیده باشد.
• استفاده از سند مسروقه: اگر دسته چک را دزدیده باشد و از آن استفاده کند.
• جعل: در صورتی که امضای صاحب چک نیز جعل شده باشد.
• کلاهبرداری: (در صورت بردن مال غیر) اگر فرد با استفاده متقلبانه از چک مسروقه یا مفقوده، طرف مقابل را فریب داده و مال او را برده باشد، جرم کلاهبرداری محقق می شود. در اینجا، وسایل متقلبانه همان چک مسروقه/مفقوده و نحوه استفاده از آن برای فریب طرف مقابل است.

نکته مهم این است که خرج کردن چک مسدودی (غیرقابل پرداخت) با فرض اصالت و صحت آن، مشمول بزه کلاهبرداری نمی باشد. (به نقل از نظر هیئت عالی نشست قضائی استان مرکزی/ شهر محلات). اما انجام معامله (خرید مال) با دادن چک مسروقه و با وجود علم به مسروقه بودن آن از مصادیق مانور متقلبانه به منظور بردن مال غیر محسوب می شود و لذا مشمول مجازات کلاهبرداری است. این تفاوت کلیدی بین اصالت چک و منشأ آن است.

۳.۳. سایر موارد مرتبط: صدور چک با علم به عدم موجودی کافی (اما حساب مسدود نیست)

یک مورد دیگر که با صدور چک از حساب مسدود متفاوت است، حالتی است که حساب مسدود نیست، اما صادرکننده با علم به اینکه موجودی کافی در حساب خود ندارد، چکی را صادر می کند. این مورد نیز به طور مستقیم کلاهبرداری نیست، بلکه همان جرم صدور چک بلامحل (برگشتی) است که تحت مواد مختلف قانون صدور چک (مانند ماده ۷) مجازات می شود. تفاوت اصلی آن با صدور از حساب مسدود در این است که در این حالت، حساب فعال است اما موجودی آن برای پوشش مبلغ چک کافی نیست.

به طور خلاصه، کلید تمایز در این است که آیا مانور متقلبانه و فریبکاری فعال (مانند جعل، استفاده از اسناد غیرواقعی، یا دروغگویی آشکار برای بردن مال) وجود داشته است یا خیر. صرفاً عدم توانایی در پرداخت چک، چه به دلیل مسدود بودن حساب و چه به دلیل عدم موجودی، تا زمانی که با فریب گسترده و مانور متقلبانه همراه نباشد، کلاهبرداری محسوب نمی شود.

راهنمایی برای صادرکنندگان چک: چگونه از بروز مشکل جلوگیری کنیم؟

صدور چک، تعهدی جدی است و هر صادرکننده ای باید با آگاهی کامل از قوانین و پیامدهای آن، اقدام به این کار کند. غفلت یا ناآگاهی می تواند منجر به مشکلات حقوقی و کیفری جدی شود. اگر شما نیز جزو افرادی هستید که به طور منظم با چک سروکار دارید، این راهنمایی ها می توانند نقشه راهی برای جلوگیری از بروز مشکلات ناخواسته باشند:

۴.۱. بررسی وضعیت حساب قبل از صدور چک (موجودی و وضعیت انسداد)

این گام، اساسی ترین و مهم ترین اقدام پیشگیرانه است. پیش از امضای هر برگ چک:

• از موجودی کافی اطمینان حاصل کنید: هرگز بدون اطمینان ۱۰۰٪ از موجودی حساب خود، چک صادر نکنید.
• وضعیت حساب را استعلام کنید: از طریق بانکداری اینترنتی، موبایل بانک، یا مراجعه حضوری به بانک، از فعال بودن و عدم مسدودی حساب خود اطمینان حاصل کنید. حتی اگر به نظر می رسد حساب شما فعال است، یک بار استعلام، خیال شما را راحت تر می کند.
• تاریخ سررسید را دقیق مشخص کنید: اگر قصد دارید چک را برای تاریخ آینده صادر کنید، از توانایی خود برای تأمین موجودی در آن تاریخ مطمئن شوید.

۴.۲. اعلام مفقودی یا سرقت دسته چک به موقع و اقدامات لازم

اگر دسته چک شما مفقود شد یا به سرقت رفت، حتی یک لحظه هم نباید تعلل کنید. سرعت عمل در این مورد، از بروز فجایع مالی و حقوقی جلوگیری می کند:

• فورا به بانک اطلاع دهید: در اسرع وقت به بانک عامل مراجعه کرده و مراتب مفقودی یا سرقت را کتباً اعلام کنید.
• شکایت کیفری تنظیم کنید: به مراجع قضایی (کلانتری) مراجعه کرده و شکواییه مربوط به سرقت یا مفقودی را تنظیم کنید. این اقدام، برای اثبات بی اطلاعی شما از صدور احتمالی چک های سوء استفاده شده، بسیار حیاتی است.
• پیگیر وضعیت باشید: تا زمانی که از ابطال کامل چک های مفقودی/سرقتی اطمینان حاصل نکرده اید، پیگیر وضعیت باشید.

۴.۳. اهمیت ثبت دقیق اطلاعات چک در سامانه صیادی

با اجرای قانون جدید صدور چک و اجباری شدن سامانه صیاد، ثبت اطلاعات چک در این سامانه به یک ضرورت تبدیل شده است:

• ثبت الزامی است: هر برگ چک صیادی که صادر می کنید، باید بلافاصله در سامانه صیاد ثبت شود. بدون ثبت، چک فاقد اعتبار است.
• دقت در ثبت اطلاعات: اطمینان حاصل کنید که تمام اطلاعات (مبلغ، تاریخ، نام دریافت کننده) به درستی در سامانه ثبت شده اند و با اطلاعات روی برگ چک مطابقت دارند. هرگونه مغایرت می تواند منجر به برگشت چک شود.
• تأیید توسط دریافت کننده: از دریافت کننده بخواهید که پس از ثبت شما، چک را در سامانه تأیید کند. این کار مسئولیت ها را روشن تر می کند.

۴.۴. مسئولیت حقوقی و کیفری صادرکننده

به عنوان صادرکننده چک، شما مسئولیت های حقوقی و کیفری متعددی دارید:

• مسئولیت حقوقی: شامل پرداخت وجه چک، خسارت تأخیر تأدیه (جریمه دیرکرد) و هزینه های دادرسی است.
• مسئولیت کیفری: در صورت برگشت خوردن چک (چه به دلیل عدم موجودی و چه مسدود بودن حساب با علم صادرکننده)، ممکن است با مجازات حبس و محرومیت های بانکی (ممنوعیت از افتتاح حساب و دریافت دسته چک) مواجه شوید.

همیشه به یاد داشته باشید که هر برگ چک، سندی با پشتوانه قانونی قوی است و تعهد به پرداخت آن، شوخی بردار نیست. آگاهی و دقت، بهترین سپر دفاعی شماست.

راهنمایی برای دارندگان چک: در صورت دریافت چک از حساب مسدود چه کنیم؟

به عنوان دریافت کننده چک، شما حق دارید که در قبال کالایی که فروخته اید یا خدمتی که ارائه داده اید، وجه آن را دریافت کنید. اما گاهی اوقات، با چالش هایی مانند دریافت چک از حساب مسدود مواجه می شوید. در چنین شرایطی، دانستن گام های صحیح و قانونی، می تواند از تضییع حقوق شما جلوگیری کند.

۵.۱. اهمیت استعلام وضعیت چک و صادرکننده قبل از پذیرش

پیشگیری بهتر از درمان است. قبل از پذیرش هر برگ چک، به خصوص در معاملات بزرگ و مهم، اقدامات زیر را انجام دهید:

• استعلام چک صیادی: برای چک های صیادی، حتماً از طریق اپلیکیشن های بانکی یا سامانه صیاد بانک مرکزی، وضعیت اعتبار صادرکننده و سابقه چک های برگشتی او را استعلام کنید. همچنین اطمینان حاصل کنید که چک به درستی در سامانه به نام شما ثبت و توسط شما تأیید شده باشد.
• اطمینان از فعال بودن حساب: گرچه سیستم صیادی تا حدی از این مشکل جلوگیری می کند، اما اگر با چک های قدیمی یا شرایط خاص مواجه شدید، سعی کنید از فعال بودن حساب صادرکننده مطلع شوید.
• اعتبار سنجی صادرکننده: در معاملات مهم، اعتبار و شهرت صادرکننده چک را نیز در نظر بگیرید.

۵.۲. مراحل قانونی پیگیری چک از حساب مسدود (اخذ گواهی عدم پرداخت، پیگیری حقوقی و کیفری)

اگر چکی از حساب مسدود دریافت کردید و برگشت خورد، مراحل زیر را دنبال کنید:

1. اخذ گواهی عدم پرداخت: اولین قدم مراجعه به بانک در تاریخ سررسید چک است. بانک پس از بررسی و تأیید مسدود بودن حساب یا عدم موجودی، یک گواهی عدم پرداخت (که به آن برگشتی چک هم می گویند) به شما ارائه می دهد. این گواهی، سند اصلی برای پیگیری های حقوقی و کیفری شماست.
2. پیگیری حقوقی:
   • دادخواست مطالبه وجه: شما می توانید با در دست داشتن گواهی عدم پرداخت، از طریق دادگاه حقوقی، دادخواست مطالبه وجه چک به همراه خسارات تأخیر تأدیه و هزینه های دادرسی را مطرح کنید. در این روش، با دریافت حکم قطعی دادگاه، می توانید نسبت به توقیف اموال صادرکننده (حساب های بانکی، ملک، خودرو و…) اقدام کنید.
   • اجرائیه بدون حکم دادگاه (برای چک های صیادی جدید): برای چک های صیادی جدید که در سامانه ثبت و تأیید شده اند، می توانید از طریق دادگاه، مستقیماً تقاضای صدور اجرائیه نمایید، بدون نیاز به طی فرآیند طولانی دادرسی. این مزیت مهم قانون جدید چک است که سرعت رسیدگی را به شدت افزایش می دهد.
3. پیگیری کیفری:
   • شکواییه صدور چک بلامحل: اگر چک شما شرایط تعقیب کیفری را داشته باشد (مثلاً تاریخ آن روز باشد یا تاریخ آینده ای که ثبت شده باشد)، می توانید با ارائه گواهی عدم پرداخت و در مهلت قانونی (۶ ماه از تاریخ صدور و ۶ ماه از تاریخ برگشت)، شکواییه کیفری صدور چک بلامحل را مطرح کنید. این روش می تواند منجر به مجازات حبس و محرومیت های بانکی برای صادرکننده شود و معمولاً فشار بیشتری برای وصول وجه وارد می کند.

۵.۳. تفاوت ها و مزایای پیگیری حقوقی و کیفری

انتخاب بین پیگیری حقوقی و کیفری (یا هر دو) بستگی به شرایط پرونده و هدف شما دارد:

ویژگی	پیگیری حقوقی	پیگیری کیفری
هدف اصلی	وصول وجه چک و خسارات	مجازات صادرکننده (به علاوه وصول وجه)
مهلت اقدام	۱۰ سال از تاریخ صدور چک (برای چک)	۶ ماه از تاریخ برگشت و ۶ ماه از تاریخ صدور
نیاز به اثبات سوء نیت	خیر، صرفاً عدم پرداخت	خیر، قانون فرض را بر سوء نیت می گذارد
امکان بازداشت صادرکننده	در صورت عدم پرداخت بدهی و اعسار	بله (در صورت عدم پرداخت و صدور حکم قطعی)
هزینه دادرسی	بیشتر (درصد مشخص از مبلغ چک)	کمتر (مبلغ ثابت)
توقیف اموال	بله، به سرعت از طریق دادگاه	بله، از طریق اجرای احکام کیفری یا حقوقی

پیگیری حقوقی عمدتاً بر وصول طلب متمرکز است، در حالی که پیگیری کیفری، علاوه بر وصول طلب، صادرکننده را با مجازات قانونی نیز مواجه می کند. بسیاری از اوقات، طرح دعوای کیفری، فشار بیشتری بر صادرکننده وارد کرده و او را به تسویه حساب ترغیب می کند.

۵.۴. مهلت های قانونی برای طرح دعوا

رعایت مهلت های قانونی برای طرح دعوا بسیار مهم است؛ چرا که پس از انقضای این مهلت ها، برخی از حقوق (به ویژه جنبه کیفری) از بین می روند:

• مهلت طرح دعوای کیفری: ۶ ماه از تاریخ صدور چک و ۶ ماه از تاریخ برگشت (تاریخ درج در گواهی عدم پرداخت).
• مهلت طرح دعوای حقوقی: برای مطالبه وجه چک، تا ۱۰ سال از تاریخ صدور چک امکان پذیر است. اما هرچه زودتر اقدام کنید، احتمال وصول طلب بیشتر است.

در هر مرحله از این فرآیند، مشاوره با یک وکیل متخصص در امور چک، می تواند راهنمای شما باشد و از اتلاف وقت و تضییع حقوق شما جلوگیری کند.

نتیجه گیری

در این مسیر پرپیچ و خم قوانین و مقررات، با هم دریافتیم که صدور چک از حساب مسدود خود شخص، علی رغم شباهت های ظاهری و تصور عمومی، به طور کلی کلاهبرداری محسوب نمی شود. این عمل، عنوانی مجرمانه خاص خود را در قانون صدور چک دارد و با مجازات های مشخصی از جمله حبس و محرومیت های بانکی، مواجه می گردد. همانطور که تجربه نشان داده، مرزهای ظریف بین مفاهیم حقوقی، می تواند آینده یک پرونده را به کلی تغییر دهد.

به یاد داشته باشیم که تفاوت های کلیدی با جرائمی چون جعل، استفاده از سند مجعول، یا استفاده از چک های مسروقه، در تعریف حقوقی این اعمال وجود دارد و در آن موارد خاص، پای کلاهبرداری به میان می آید. این تفکیک دقیق، نه تنها نشان دهنده دقت قانون گذار است، بلکه به ما نیز می آموزد که با چشمانی باز و آگاهی کامل، وارد معاملات مالی شویم.

توصیه اکید بر این است که چه در جایگاه صادرکننده و چه دارنده چک، همواره هوشیار و مسئولیت پذیر باشید. قبل از صدور، از موجودی و وضعیت حساب خود اطمینان حاصل کنید و در زمان دریافت، از اصالت و اعتبار چک و صادرکننده آن مطمئن شوید. برای گام های بعدی و حل و فصل چالش های حقوقی، از مشاوره با متخصصین و وکلای حقوقی غافل نشوید؛ چرا که دانش و تجربه آن ها، می تواند چراغ راه شما در تاریکی پیچیدگی های قانونی باشد. با آگاهی و اقدام به موقع، می توان از بسیاری از مشکلات پیشگیری کرد و حقوق خود را به بهترین شکل ممکن حفظ نمود.