شواهد وجود بازار صنایع‌دستی در گذر کمر زرین
مجله سلامتی ایران/اصفهان «تاکنون و درنتیجۀ کاوش گذر کمر زرین، شواهدی از آثار معماری و یافته‌های منقول دوره‌های مختلف اسلامی از قرن سوم و چهارم هجری تا دورۀ قاجار و پهلوی اول به دست آمد و ذهنیتی که درباره این گذر وجود داشت یعنی محلی برای تولیدات مختلف تأیید شده است.»
این را علی شجاعی اصفهانی، سرپرست کاوش باستان ناسی در گذر کمر زرین می‌گوید: تاکنون دو مرحلۀ کاوش باستان‌شناسی این گذر به سرپرستی وی انجام شده و چند روزی است که مرحلۀ سومِ کاوش نیز آغاز شده است. او در گفت‌وگو با مجله سلامتی ایران توضیح داد: «با مطالعاتی که تاکنون با همکاران در دانشگاه هنر انجام داده‌ایم، مشخص شد که محل کنونی، یک راسته بازار تولید و توزیع است که تاریخ ایجاد آن به قبل از دورۀ صفوی و قبل از دوره مغول می‌رسد و در آن بخش‌های مختلفی برای تولید سفال، شیشه، فلز و تزئین آثار مختلف فعال بوده است.»
اما برای بیان دقیق‌ترِ چگونگی آغاز این کاوش‌ها باید ماجرا را از اوایل بهمن‌ماه ۱۴۰۲ آغاز کنیم که یک باستان‌شناس از تخریب لایه‌های تاریخی در پروژه همسطح‌سازی گذر کمر زرین با میدان جلوخان در خیابان کمر زرین اصفهان خبر داد و اعلام کرد که نقض قوانین مصوب مجلس توسط شهرداری در این اقدام مشهود است. عقیل عقیلی، باستان‌شناسی بود که ضمن اعلام این خبر به مجله سلامتی ایران توضیح داد: «محل این پروژه در فاصلۀ کمتر از ۳۰۰ متری شمال‌شرق مسجد جامع عتیق اصفهان و روبه‌روی آرامگاه پیر پینه‌دوز واقع شده و این محل به علت مجاورت با پشته‌ای که مسجد جامع اصفهان روی آن قرار گرفته است، از نظر باستان‌شناسی در شهر اصفهان بسیار حائز اهمیت است.» همچنین در پی این خبر، سیدمهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان نیز به مجله سلامتی ایران گفت: «شهرداری بیش از خط پروژه و بدون نظارت باستان‌شناس خاک‌برداری کرده است.»
در ادامه و در پی تلاش فعالان و دغدغه‌مندان میراث فرهنگی، پروژه همسطح‌سازی گذر کمر زرین با میدان جلوخان، متوقف و بعد از آن بود که فاز نخست عملیات کاوش باستان‌شناسی در آن آغاز شد.
عقیلی دراین‌باره به مجله سلامتی ایران گفت: قدرمسلم همیشه بسیاری از افراد دغدغه‌مند و نگران در رقم‌زدنِ چنین اتفاقات بزرگی دخیل هستند و در این مورد نیز در درست‌ترین زمان و بهترین موقعیت جلوی تخریب‌ها گرفته شد که دراین‌خصوص باید از دوستداران و فعالان میراث فرهنگی به ویژه آقای شاهدلی، دکتر نشاط‌پور، دکتر مانی، خبرگزاری مجله سلامتی ایران و همۀ جوانان دغدغه‌مند قدردانی کرد که با جدیت به این موضوع پرداختند و نگذاشتند تا آثار این محوطۀ ارزشمند اصفهان ازدست برود.
وی افزود: پاساژ زرین در سمت راست گذر کمر زرین، احتمالاً در دوران گسترش کرونا ویروس ساخته شده و این موضوع جای تعجب است که چگونه مجوز احداث چنین سازه‌ای در این گذر و روی آثار موجود در لایه‌هایش صادر شد! همچنین چگونه است که شهرداری چنین سازه عظیمی را احداث می‌کند، اما بعد از همۀ تخریب‌ها، گذرکشی‌ها، احداث زیرگذر و خطوط مترو که در نقاط مختلف این محوطۀ تاریخی (محوطه‌ای که با مسجد جامع فاصله بسیارکمی دارد) انجام داده، اما با این حال حاضر نشد تا حداقل ساختمانی را با جانمایی مناسب در شهر احداث کند و با نظارت اداره کل میراث فرهنگی، همۀ آثار به دست آمده از محوطه عتیق را در این ساختمان و تحت عنوان موزه اختصاصی این محدوده به نمایش بگذارد! در حالی که شهرداری اصفهان حدود ۲۰ سال است که در این محوطه کار می‌کند و همه یافته‌های این محوطه می‌توانست یک موزه را بهطور کامل پوشش دهد. شاید با این شیوه، تاحدی از ناراحتی‌های دغدغه‌مندان و دوستداران میراث اصفهان کم می‌شد.
عقیلی اظهار کرد: متأسفانه بخش‌های زیادی از این محوطه را ازدست دادیم، ولی امیدوارم با حفاظت آنچه اکنون از گذر کمر زرین به دست می‌آید، تا حدی خسارات بی‌توجهی در این ۲۰ سال جبران شود. تنها کاری که می‌توان برای این محوطۀ مهم و بزرگ انجام داد حفاظت و تداوم کاوش‌ها است و باید برای عملیات باستان شناسی بیشترین وقت را گذاشت.
این باستان‌شناس افزود: نکته دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که مسلماً اصفهان در سده‌های گذشته، شهر پُر بارشی بوده و ازاین رو ممکن است در محوطۀ عتیق که گذر کمر زرین نیز جزئی از آن است، تا چندین متر با لایه‌هایی از گل‌ولای و آبرفت مواجه باشیم که آثار بسیاری را در دل خود داشته باشد. بنابراین آنچه با آن مواجه هستیم یک شهر بسیارمهم از گذشته و فراتر از محوطه است و به همین دلیل کاوش‌ها باید ادامه داشته باشد، چراکه نوری است در انتهای یک تونل تاریک و باید همین روزنۀ امید را حفظ کنیم و ضمن انجام عملیات باستان‌شناسی، آثار این گذر حفاظت شود چراکه می‌تواند ما را به پیشینه و هویت منطقه برساند.
وی افزود: اصفهان از نظر جغرافیایی تقریباً در مرکز ایران قرار دارد و با توجه به وجود زاینده‌رود، بعید است که در دوره‌های قبل از اسلام برای پادشاهان مهم نبوده باشد؛ ازاین‌رو احتمالاً آثاری وجود دارد که چندهزار سال در زیر لایه‌های آبرفت و گل‌ولای مدفون شده و لذا بهتر است که کاوش‌ها ادامه داشته باشد. درست است که بخش زیادی از محوطه تخریب شده اما می‌دانیم که امنیت نیز در گذشته از مباحث بسیارمهم بوده و باتوجه به فاصلۀ اصفهان از سایر شهرها، آب و هوا و کوهستانی بودنِ پیرامونش، به همین دلیل این منطقه برای پادشاهان گذشته یک موقعیت استراتژیک به شمار می‌رفت و نمی‌توان این موضوع را از نظر دور داشت و اصفهان را فقط به دوره اسلامی محدود کنیم. تنها چیزی که این داشته‌های ارزشمند را نمایان خواهد کرد کاوش‌های باستان شناسی شهری است، هرچندکه ما در این حوزه با چالش‌های حقوقی و مالکیتی بسیاری مواجه خواهیم بود.
عقیلی خاطرنشان کرد: نکته دیگر، ضرورت همکاری و هماهنگی سازمان‌های مختلفِ شهر و استان است و همان‌طور که اکنون در موضوع عملیات کاوش در گذر کمر زرین به خوبی شاهدِ آن هستیم، این موضوع باید در کل منطقه عتیق در شهر اصفهان صورت بگیرد و در این صورت می‌توان به آیندۀ باستان شناسی شهر اصفهان امیدوار بود. ضمن اینکه باید از پتانسیل باستان شناسانی که در اصفهان حضور دارند نیز استفاده کرد.
اما علی شجاعی اصفهانی، سرپرست کاوش باستان‌شناسی در گذر کمر زرین نیز در گفت‌وگو با مجله سلامتی ایران و در توضیح چگونگی انجام کاوش در این گذر و یافته‌هایش اظهار کرد: سیاست ما در ابتدا این بود که عموم مردم از این گذر بازدید کنند و دراین خصوص دو هدف را دنبال می‌کردیم؛ یکی اینکه حساسیت نسبت به این گذر بالا برود و دوم اینکه مردم با فرآیندهای مطالعات باستان شناسی آشنا شوند، چراکه برخی افکارِ غیرواقعی در بین عوام وجود دارد مبنی بر اینکه باستان‌شناسان در جستجوی گنج و دفینه هستند. این هدف، اثرگذار بود و تا قبل از شروع مرحله دوم کاوش، تعداد بسیاری زیادی از مردم از این محل بازدید کردند.
شجاعی اصفهانی افزود: البته این روند در کاوش‌های باستان‌شناسی مرسوم نیست و ما یک سنت‌شکنی کرده و اجازه دادیم افراد از اینجا بازدید و حتی عکاسی کنند که اتفاق خوبی بود. در اقدام دیگر، تیم‌های دانش‌آموزی نیز از محل گذر بازدید کردند و به صورت روش‌مند با مطالعات باستان‌شناسی و فعالیت‌های مرتبط با حفاظت از میراث فرهنگی آشنا شدند.
سرپرست کاوش باستان‌شناسی در گذر کمر زرین توضیح می‌دهد: کاوش گذر کمر زرین نشان داد که پهنه شهر اصفهان شواهد زیادی را در زیر لایه امروزی خودش نگهداری کرده، و وظیفه ما است که به‌عنوان افرادی که از گذشتۀ شکوهمند این شهر اطلاع داریم نسبت به این آثار دغدغه داشته و برای نگهداری و حفظ و شناخته شدن و مطالعۀ این آثار تلاش کنیم.
این باستان‌شناس تأکید می‌کند: قطعاً اگر تلاش و هم‌افزایی بخش‌های مختلف صورت بگیرد این اتفاق خواهد افتاد. اکنون بهطور خاص با همکاری مدیریت شهری اصفهان (شهرداری و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی) و پژوهشگاه میراث فرهنگی؛ مقوله‌ای که به‌عنوان باستان‌شناسی شهری می‌شناسیم در این بخشِ مهم شهر در حال انجام است. با برنامه‌ریزیِ انجام شده، پس از تمدید مجوز، کاوشِ بخش باقی‌مانده از گذر نیز انجام خواهد شد تا موزه‌های باز در محل شکل بگیرد.
شجاعی ادامه داد: همان طور که انتظار بود در مرحلۀ اول کاوش گذر، شواهد ارزشمندی از آثار معماری و یافته‌های منقول دوره‌های مختلف اسلامی از قرن سوم و چهارم هجری تا دورۀ قاجار و پهلوی اول به دست آمد و ذهنیتی که درباره این گذر وجود داشت یعنی محلی برای تولیدات مختلف تأیید شد. به این ترتیب با مطالعاتی که تا کنون با همکاران در دانشگاه هنر انجام داده‌ایم مشخص شد محل کنونی یک راسته بازار تولید و توزیع است که تاریخ ایجاد آن به قبل از دورۀ صفوی و قبل از دوره مغول می‌رسد و در آن بخش‌های مختلفی برای تولید سفال، شیشه، فلز و تزئین آثار مختلف فعال بوده است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان گفت: شواهد کالاهای خام، تولیدات نهایی و نهایتاً دورریزها و ضایعات تولید و نشانه‌های مبادله، به خوبی مؤید این موضوع هستند و می‌توان بیان کرد که هیاهوی گسترده‌ای در این محل یعنی در قلب شهر اصفهان و درست در کنار مسجد جامع و هم‌دوره با آن وجود داشته است.
او تصریح کرد: یافته‌های کنونی با توجه به اینکه اصفهان همچنان به‌عنوان شهر خلاق صنایع دستی مطرح است ارزش بسیاری دارد و نوع دیگری از سابقه این تولیدات را نشان می دهد.
سرپرست کاوش باستان‌شناسی در گذر کمر زرین افزود: در کاوش کنونی هنوز آثار مطمئنی از دوران قبل از اسلام به دست نیامده، البته وجود چنین آثاری دور از انتظار نیست کمااینکه در میان داده‌های منقول نشانه‌هایی به دست آمده است. بخشی از فرآیند کاوش‌های باستان‌شناسی، مطالعه روی اشیاء منقول و مطالعات پس از کاوش است که به زمان نیاز دارد تا با مطالعه بیشتر بتوانیم جزییات بیشتری از گذشته شهر اصفهان به دست آوریم.
شجاعی ادامه داد: تاکنون دو مرحله کاوش در محل گذر کمرزرین انجام شده و با ادامه کاوش در بخش ابتدایی گذر انتظار می‌رود که وجه دیگری از تولید و توزیع آثار به دست آید. خوشبختانه شواهد معماری برجا در محل باقی می‌مانند و برنامه‌ریزی برای چگونگی حفاظت و نمایش آنها برای بازدید عموم با کمک همکاران در دانشگاه هنر اصفهان و دیگر متخصصان در دست انجام است.
همچنین هادی الله‌یاری، مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان نیز دراین‌باره به مجله سلامتی ایران توضیح می‌دهد: کلیات کار گذر کمر زرین، تبدیل یک مسیر به پیاده رو است که ابتدا و پیش از کاوش برای خودرو پایه‌ریزی شده بود. این موضوع به معنای یک گام رو به جلو در یک بافت تاریخیِ مهم در کشور ما به شمار می‌رود.
او ادامه داد: از سال ۱۴۰۱ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در رابطه با احداث پاساژ زرین و گذر فعلیِ کمر زرین مکاتباتی با شهرداری اصفهان داشته و بهطور جدی به موضوع گودبرداری و مسائل آن تحت نظارت اداره کل میراث فرهنگی اِشراف کامل داشتند و اجازه گودبرداری تا عمق فعلی از سوی اداره کل میراث فرهنگی داده نشده بود. تا اینکه در بهمن ماه ۱۴۰۲ آسفالت گذر بهطور کامل حذف شد که با حضور عوامل یگان حفاظت این اداره و کارشناسان باستان‌شناسی وقتِ آن، دستور توقف عملیات صادر شد.
الله‌یاری ضمن قدردانی از فعالان اجتماعی، دوستداران میراث فرهنگی و باستان‌شناسان که به توقف عملیات گودبرداری کمک کردند، گفت: ما بعد از دستور توقف یگان حفاظت میراث فرهنگی نیز به هیچ‌وجه گذر کمر زرین را رها نکردیم و باستان‌شناسان بهطور پیوسته بر روی گذر اِشراف داشتند؛ ضمن اینکه در زمان انجامُ تأسیسات اداره آب و فاضلاب نیز تمام یافته‌ها و داده‌های فرهنگی باستان‌شناسیِ حاصل از گمانه‌های یک در یک تا عمق ۶ متر در ابتدای گذر یعنی قسمتی که پیر پینه دوز قرار دارد به طور روزانه جمع‌آوری شده و برای ثبت و ضبط به اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان انتقال داده شد، تا زمانی که در تاریخ ۱۸ اسفندماه ۱۴۰۲ مجوز کاوش باستان شناسی گذر کمر زرین صادر و رسماً عملیات کاوش باستان‌شناسی در این گذر آغاز شد. درواقع تا امروز عملیات کاوش بهطور پیوسته در محل این گذر انجام شده و در هر مرحله نیز شواهد مختلفی به‌دست آمده است.
مدیر گروه امانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان افزود: فعلاً با توجه به عملیات عمرانی به خاطر برش بتون‌های کنارۀ پاساژ زرین، کار باستان شناسی با تعلل مواجه شد و امکان دارد که کاوش تمدید شود؛ ضمن اینکه مهم‌تر از همه، حفط بقایای معماریِ به‌دست آمده است که خدا را شکر با روحیۀ مطالبه‌گریِ دوستداران میراث فرهنگی در استان اصفهان و با تعامل و همدلیِ موجود بین شهرداری اصفهان علی‌الخصوص سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان و به‌ویژه پژوهشگاه میراث فرهنگی و پژوهشکده باستان شناسی، گذر کمر زرین به یک سایت موزۀ بسیار جذاب تبدیل خواهدشد تا مسیری برای بازدید گردشگران از میدان عتیق و آثار و بناهای همجوارش باشد.
انتهای پیام