خلاصه کتاب معماری مجتمع مسکونی و پدافند غیر عامل
خلاصه کتاب معماری مجتمع مسکونی و پدافند غیر عامل ( نویسنده شمیم آخوندی، حسن مرتضوی )
کتاب معماری مجتمع مسکونی و پدافند غیر عامل اثر شمیم آخوندی و حسن مرتضوی، به بررسی جامع چگونگی افزایش ایمنی و تاب آوری مجتمع های مسکونی در برابر تهدیدات مختلف، از طریق اصول پدافند غیر عامل می پردازد. این اثر راهنمایی کلیدی برای معماران و متخصصان حوزه ساخت وساز است تا با به کارگیری تدابیر دفاع غیرنظامی، از تلفات و خسارات احتمالی بکاهند.
اهمیت پدافند غیر عامل در طراحی و ساخت وسازهای نوین، به ویژه در مجتمع های مسکونی، روزبه روز بیشتر آشکار می شود. شرایط جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ایران، این کشور را در معرض دائمی انواع خطرات، چه طبیعی و چه انسان ساز، قرار داده است. تجارب تاریخی نشان می دهد که عدم توجه کافی به اصول ایمنی و امنیت در شهرسازی و معماری، می تواند خسارات جبران ناپذیری به بار آورد. این کتاب تلاش می کند تا با ارائه راهکارها و اصول عملی، شکاف موجود در این حوزه را پر کند و به متخصصان کمک کند تا طرح هایی مقاوم تر و امن تر ارائه دهند. خلاصه حاضر به خوانندگان کمک می کند تا با مفاهیم کلیدی، اصول و راهکارهای مطرح شده در کتاب آشنا شوند و دیدگاهی جامع نسبت به این حوزه حیاتی کسب کنند.
پدافند غیر عامل: از تعریف تا ضرورت در عصر حاضر
پدافند غیر عامل به مجموعه ای از اقدامات غیرمسلحانه گفته می شود که با هدف کاهش آسیب پذیری زیرساخت ها، تأسیسات و جمعیت در برابر تهدیدات، بدون نیاز به استفاده از سلاح و درگیری مستقیم نظامی، به کار گرفته می شوند. این مفهوم در مقابل پدافند عامل قرار می گیرد که شامل اقدامات نظامی و مسلحانه برای دفع تهدیدات است. هدف اصلی پدافند غیر عامل، افزایش تاب آوری و تداوم کارکردی جامعه و زیرساخت ها در شرایط بحران است.
ایران، به دلیل قرار گرفتن بر روی کمربندهای زلزله و در معرض تهدیدات ژئوپلیتیکی، به طور مداوم با خطرات طبیعی مانند سیل، زلزله و خشکسالی، و تهدیدات انسان ساز نظیر حملات نظامی، حملات تروریستی و سایبری مواجه است. آسیب پذیری زیرساخت های شهری و مسکونی در برابر این تهدیدات، ضرورت توجه به پدافند غیر عامل را بیش از پیش نمایان می سازد. تجربه دوران دفاع مقدس و آمار بالای تلفات و خسارات ناشی از حملات هوایی، که بخش قابل توجهی از آن به دلیل عدم رعایت اصول پدافند غیر عامل بوده، شاهدی بر این مدعاست. بر این اساس، رویکرد پیشگیرانه و طراحی هوشمندانه، نقش حیاتی در کاهش تلفات انسانی و خسارات مالی ایفا می کند.
تاریخچه پدافند غیر عامل، به ویژه در قرن بیستم و پس از جنگ های جهانی، با ظهور بمب های اتمی و تهدیدات گسترده علیه شهروندان، تکامل یافته است. نظریه های متعددی در این زمینه شکل گرفته اند که همگی بر اهمیت حفاظت از زیرساخت های حیاتی و کاهش آسیب پذیری جمعیت غیرنظامی تأکید دارند. پدافند غیر عامل نه تنها در زمان جنگ، بلکه در مواجهه با بلایای طبیعی و سایر بحران ها نیز کاربرد فراوان دارد و به عنوان یک رویکرد جامع برای مدیریت ریسک و افزایش امنیت ملی تلقی می شود.
مبانی نظری مسکن و معماری از دیدگاه پدافند غیر عامل
مسکن، فراتر از یک سرپناه، ابعاد پیچیده ای دارد که شامل کیفیت، استحکام، امنیت، ایمنی، بهداشت و دسترسی می شود. هر یک از این ابعاد، می تواند در چارچوب پدافند غیر عامل، مورد بررسی قرار گیرد تا به ارتقای تاب آوری و کاهش آسیب پذیری مجتمع های مسکونی کمک کند.
شاخص های کلیدی کیفیت مسکن و انطباق آن ها با الزامات پدافند غیر عامل:
-
استحکام مسکن: این جنبه به توانایی سازه در مقاومت در برابر نیروهای مخرب (مانند زلزله، انفجار، باد شدید) اشاره دارد. در پدافند غیر عامل، مقاوم سازی سازه ها و استفاده از مصالح مقاوم، برای تضمین بقای ساختمان و ساکنان آن در شرایط بحرانی، از اهمیت بالایی برخوردار است.
-
امنیت: مسکن باید حس امنیت روانی و جانی را برای ساکنان فراهم کند. این امر شامل طراحی فضاهای امن، کنترل دسترسی ها، و پیش بینی سیستم های هشدار اولیه می شود. امنیت فیزیکی نیز با طراحی هایی که ورود غیرمجاز را دشوار می کند، تقویت می گردد.
-
ایمنی، راحتی و بهداشت: این شاخص ها شامل دسترسی به آب، برق، گاز، سیستم های دفع فاضلاب، تهویه مناسب و فضاهای کافی برای زندگی سالم هستند. در شرایط بحران، تداوم دسترسی به این زیرساخت ها و حفظ بهداشت محیطی، برای جلوگیری از شیوع بیماری ها و حفظ سلامت جامعه ضروری است.
-
دسترسی به طبیعت و فضای سبز باز: فضاهای سبز نه تنها کیفیت زندگی را ارتقا می دهند، بلکه می توانند در پدافند غیر عامل نقش استتار، کاهش اثرات انفجار و ایجاد فضاهای تجمع اضطراری را ایفا کنند. پراکندگی این فضاها در مجتمع های مسکونی، به کاهش آسیب پذیری کلی منطقه کمک می کند.
-
تأسیسات یا زیرساخت های موردنیاز مسکن: دسترسی پایدار به شبکه های آب، برق، گاز، مخابرات و حمل و نقل، از نیازهای اساسی مسکن است. پدافند غیر عامل بر لزوم پیش بینی سامانه های جایگزین، منابع اضطراری و طراحی مقاوم این زیرساخت ها در برابر حملات یا بلایا تأکید دارد.
-
هم جواری با کاربری های سازگار: مکان یابی صحیح مجتمع های مسکونی و اجتناب از قرارگیری در نزدیکی مراکز حساس و آسیب پذیر (مانند پالایشگاه ها، نیروگاه ها، مراکز نظامی) می تواند آسیب پذیری ساکنان را در شرایط بحرانی به طور قابل توجهی کاهش دهد. این امر مستلزم برنامه ریزی منطقه ای و شهری جامع با دیدگاه پدافندی است.
با تمرکز بر این مبانی، معماران و شهرسازان می توانند مسکن هایی را طراحی کنند که نه تنها نیازهای روزمره ساکنان را برآورده سازند، بلکه در برابر طیف وسیعی از تهدیدات نیز مقاوم باشند. این رویکرد، زندگی ایمن تر و آرام تری را برای شهروندان به ارمغان می آورد و به تاب آوری ملی کمک می کند.
راهکارها و اصول طراحی شهری و معماری با رویکرد پدافند غیر عامل
کتاب حاضر به طور مفصل به راهکارها و اصول طراحی می پردازد که می تواند در دو سطح شهری و معماری، به پدافند غیر عامل کمک کند. این اصول، دیدگاهی جامع برای ایمن سازی محیط های ساخته شده ارائه می دهند.
راهکارهای طراحی شهری
-
ایجاد و مکان یابی فضاهای باز چندعملکردی و اهمیت پراکندگی: فضاهای باز شهری (مانند پارک ها، میادین و پلازاها) باید به گونه ای طراحی شوند که در زمان صلح، کاربری های روزمره داشته باشند و در زمان بحران، به عنوان پناهگاه موقت، محل تجمع اضطراری، یا مسیرهای تخلیه عمل کنند. پراکندگی این فضاها و همچنین پراکندگی کلی بافت شهری، از تجمع آسیب پذیری در یک نقطه جلوگیری می کند و امکان مدیریت بحران را افزایش می دهد.
-
نقش مبلمان شهری و فضای سبز در استتار و فریب: مبلمان شهری و فضای سبز، با شکستن خطوط دید و ایجاد موانع بصری، می توانند به استتار و فریب کمک کنند. این عناصر در کاهش دید مستقیم به ساختمان های مهم، مخفی سازی ورودی ها یا ایجاد مسیرهای انحرافی برای گمراه کردن مهاجمان مؤثر هستند.
-
اهمیت ورودی ها و خروجی های کنترل شده و اضطراری: طراحی سیستماتیک ورودی ها و خروجی های اصلی و فرعی، به ویژه در مجتمع های بزرگ و حیاتی، برای کنترل دسترسی و تسهیل تخلیه اضطراری حیاتی است. این شامل پیش بینی مسیرهای امن، رمپ ها و پله های با ظرفیت بالا و نشانه گذاری واضح می شود.
الزامات طراحی معماری و سازه ای
این بخش، هسته اصلی راهکارهای عملی در کتاب را تشکیل می دهد و به اصول شش گانه پدافند غیر عامل در طراحی معماری و سازه ای می پردازد. این اصول، رویکردهایی استراتژیک برای کاهش آسیب پذیری ساختمان ها هستند:
-
استتار (Camouflage): هماهنگ سازی ظاهر ساختمان با محیط اطراف برای کاهش قابلیت شناسایی آن از سوی دشمن. این شامل استفاده از رنگ ها، بافت ها، مصالح و اشکال معماری است که با زمینه طبیعی یا شهری ترکیب شوند.
-
اختفا (Concealment): پنهان سازی فیزیکی و فیزیکی ساختمان یا بخش های حساس آن از دید مستقیم و شناسایی. این می تواند با استفاده از پوشش های گیاهی متراکم، موانع طبیعی یا مصنوعی، یا طراحی توپوگرافی صورت گیرد.
-
پوشش (Cover): ایجاد حفاظت فیزیکی در برابر آثار مستقیم و غیرمستقیم حملات. این شامل استفاده از سقف ها و دیوارهای مقاوم، سنگرها، پناهگاه ها و فضاهای زیرزمینی است که بتوانند در برابر انفجار، ترکش و ریزش مقاومت کنند.
-
فریب (Deception): گمراه کردن دشمن از طریق ایجاد اهداف کاذب، تغییر در ظاهر ساختمان یا ایجاد اطلاعات نادرست. هدف این است که دشمن منابع خود را بر روی اهداف بی اهمیت یا غیرواقعی متمرکز کند.
-
جابجایی و تفرق (Relocation & Dispersion): توزیع و پراکنده سازی عملکردهای حیاتی و جمعیت در فضاهای مختلف برای جلوگیری از تمرکز آسیب پذیری در یک نقطه. این اصل می تواند در سطح شهرسازی با ایجاد چند مرکز شهری و در سطح ساختمان با توزیع فضاهای حساس اعمال شود.
-
پراکندگی (Decentralization/Distribution): توزیع و پراکنده سازی عناصر حیاتی و حساس در یک منطقه وسیع تر، به طوری که حمله به یک نقطه، کل سیستم را مختل نکند. این اصل می تواند به کاهش تلفات و خسارات کلی در صورت وقوع بحران کمک کند.
-
مقاوم سازی (Hardening): افزایش مقاومت فیزیکی سازه ها و تأسیسات در برابر نیروهای مخرب (مانند انفجار، زلزله، آتش سوزی). این شامل تقویت اسکلت ساختمان، استفاده از مصالح مقاوم در برابر ضربه و آتش، و مقاوم سازی تأسیسات مکانیکی و برقی برای تداوم کارکرد در شرایط اضطراری است.
-
اعلان خبر (Early Warning): ایجاد سیستم های هشدار اولیه برای آگاه سازی سریع ساکنان و مسئولان در مورد تهدیدات قریب الوقوع. این سیستم ها نقش حیاتی در فراهم آوردن زمان کافی برای پناهگیری و انجام اقدامات اضطراری ایفا می کنند.
معمار دفاعی و نمونه های به کارگیری اصول معماری دفاعی: در این راستا، مفهوم «معمار دفاعی» مطرح می شود؛ فردی که با آگاهی کامل از اصول پدافند غیر عامل، به طراحی فضاهایی می پردازد که علاوه بر زیبایی و کارکرد، دارای حداکثر ایمنی و مقاومت در برابر تهدیدات هستند. این کتاب به بررسی نمونه های عملی می پردازد که در آن ها، اصول معماری دفاعی از گذشته تا امروز، برای ایجاد استحکامات و فضاهای مقاوم به کار گرفته شده اند. شناخت تهدیدات سازه ای و ارزیابی ریسک، اولین گام در طراحی با رویکرد پدافند غیر عامل است. این شامل تحلیل انواع تهدیدات احتمالی و میزان آسیب پذیری ساختمان ها در برابر آن ها می شود.
شاخص ها و تئوری های تخصصی پدافند غیر عامل در کتاب
کتاب معماری مجتمع مسکونی و پدافند غیر عامل فراتر از اصول عمومی، به شاخص ها و تئوری های تخصصی نیز می پردازد که چارچوبی دقیق تر برای ارزیابی و اعمال ملاحظات پدافندی ارائه می دهند. این شاخص ها و تئوری ها، رویکردی عمیق تر به برنامه ریزی و طراحی شهری و معماری با هدف افزایش تاب آوری می بخشند.
شاخص های پدافند غیر عامل
نویسندگان سه دسته اصلی از شاخص ها را معرفی می کنند که در ارزیابی و طراحی فضاهای مسکونی و شهری با رویکرد پدافند غیر عامل، اهمیت حیاتی دارند:
-
شاخص های برنامه ای: این شاخص ها به برنامه ریزی های کلان و بلندمدت در سطح ملی و منطقه ای مربوط می شوند. آن ها شامل مواردی نظیر مکان یابی صحیح مراکز حیاتی و حساس، توزیع جمعیت و کاربری ها، و توسعه زیرساخت ها با در نظر گرفتن ملاحظات دفاعی هستند. هدف از این شاخص ها، کاهش آسیب پذیری کلی کشور از طریق یک برنامه ریزی استراتژیک و جامع است.
-
شاخص های توسعه ای: این دسته از شاخص ها به فرآیند توسعه و عمران در مقیاس های مختلف (از شهرسازی تا طراحی ساختمان) مربوط می شوند. آن ها شامل الزاماتی نظیر رعایت تراکم های مناسب، ایجاد فضاهای باز و سبز کافی، پیش بینی مسیرهای اضطراری، و مقاوم سازی سازه ها و تأسیسات است. شاخص های توسعه ای تضمین می کنند که هر پروژه عمرانی جدید، با اصول پدافند غیر عامل همسو باشد.
-
شاخص های حرایم: این شاخص ها بر تعیین و رعایت حریم های امنیتی در اطراف مراکز حیاتی، تأسیسات حساس، و مجتمع های مسکونی تمرکز دارند. ایجاد حرایم مناسب، به کاهش اثرات انفجار، گسترش آتش، و کنترل دسترسی ها کمک می کند. این حرایم می توانند شامل فضاهای باز، پوشش گیاهی، یا سازه های محافظ باشند.
تئوری پنج حلقه واردن
کتاب به تئوری پنج حلقه واردن (Warden’s Five Rings Theory) نیز اشاره می کند که یک مدل استراتژیک برای تحلیل و هدف گذاری در جنگ های نوین است. این تئوری، سیستم دشمن را به پنج حلقه متحدالمرکز تقسیم می کند:
- رهبری: مرکز کنترل و فرماندهی.
- سیستم های تولید ضروری: زیرساخت هایی که تولید انرژی، سوخت و مواد غذایی را بر عهده دارند.
- زیرساخت ها: شبکه های حمل و نقل، ارتباطات و آب و برق.
- جمعیت: مردم عادی و جامعه.
- نیروهای میدانی: نیروهای نظامی در خط مقدم.
این تئوری نشان می دهد که دشمن در جنگ های مدرن، بیش از آنکه به از بین بردن افراد بپردازد، سعی در مختل کردن فعالیت و نظام کشور دارد. هدف تخریب زیرساخت ها، قطع ارتباطات، و از بین بردن توان تولیدی است تا عملکرد کلی جامعه فلج شود. در این دیدگاه، پدافند غیر عامل نقش حیاتی در محافظت از این حلقه ها ایفا می کند. با مقاوم سازی زیرساخت ها، ایجاد فضاهای امن برای جمعیت، و تضمین تداوم کارکرد سیستم های حیاتی، پدافند غیر عامل می تواند استراتژی دشمن را ناکام بگذارد و آستانه مقاومت ملی را افزایش دهد.
همچنین، کتاب بر نقش پدافند غیر عامل در کاهش حوادث و بلایای ساختمانی تأکید دارد. با اجرای اصول پدافند غیر عامل، نه تنها در برابر تهدیدات انسان ساز، بلکه در مقابل بلایای طبیعی نظیر زلزله و سیل نیز تاب آوری ساختمان ها افزایش می یابد. این رویکرد یکپارچه، امنیت جامع تری را برای محیط های ساخته شده به ارمغان می آورد.
بررسی نمونه های موردی و مطالعات تطبیقی
برای ملموس تر کردن اصول پدافند غیر عامل، کتاب به بررسی نمونه های موردی داخلی و خارجی می پردازد. این مطالعات تطبیقی، کاربرد عملی مفاهیم نظری را در پروژه های واقعی به نمایش می گذارند و به خواننده کمک می کنند تا درک عمیق تری از چگونگی پیاده سازی این اصول پیدا کند.
نمونه داخلی: شهرک اکباتان
شهرک اکباتان در تهران، با توجه به مقیاس بزرگ و طراحی خاص خود، یک نمونه مهم برای تحلیل از منظر پدافند غیر عامل محسوب می شود. اگرچه ممکن است طراحی اولیه آن به طور مستقیم با هدف پدافند غیر عامل نبوده باشد، اما برخی ویژگی های آن به صورت ناخواسته به افزایش تاب آوری در برابر تهدیدات کمک می کنند. این ویژگی ها شامل موارد زیر است:
-
ساختار بتنی و مقاوم: بلوک های اکباتان با سازه ای بتنی و مقاوم ساخته شده اند که تا حدی در برابر ضربه و بارهای جانبی از خود مقاومت نشان می دهند.
-
پلان های تیپیک و تکراری: این ویژگی می تواند در زمان بحران، به مدیریت و ترمیم سریع تر آسیب ها کمک کند، زیرا فرآیندهای بازسازی و تعمیر بر اساس الگوهای مشخصی قابل انجام است.
-
فضاهای باز و سبز وسیع: وجود فضاهای سبز گسترده بین بلوک ها، علاوه بر ایجاد کیفیت زندگی بالا، می تواند به عنوان مناطق حائل در برابر انفجار، و همچنین فضاهای تجمع اضطراری در زمان تخلیه عمل کند.
-
سیستم های مستقل تأسیساتی (در برخی فازها): اگرچه کتاب به جزئیات این مورد اشاره نمی کند، اما در طراحی برخی مجتمع ها، استقلال نسبی سیستم های تأسیساتی هر بلوک می تواند به افزایش تاب آوری کلی در صورت قطعی در یک بخش کمک کند.
تحلیل ویژگی های فازهای مختلف اکباتان، به ویژه در مقایسه فاز دو با فاز یک، می تواند نقاط قوت و ضعف طراحی ها را از منظر پدافندی روشن کند و به عنوان یک الگو برای پروژه های آینده مورد توجه قرار گیرد.
نمونه خارجی: هبیتات (Habitat 67)
هبیتات ۶۷ در مونترال، کانادا، اثری شاخص از موشه سفدی، با رویکردی نوآورانه به مسکن مدولار، مورد بررسی قرار می گیرد. اگرچه هدف اصلی این پروژه پدافند غیر عامل نبوده، اما کانسپت و طرز قرارگیری واحدها می تواند ایده هایی برای طراحی با رویکرد پدافندی ارائه دهد:
-
کانسپت مدولار: واحدهای مسکونی پیش ساخته که روی هم قرار گرفته اند، امکان ترمیم و جایگزینی سریع تر را در صورت آسیب فراهم می کنند. همچنین، این ساختار می تواند در برابر برخی از انواع بارهای ناشی از انفجار، از خود مقاومت بهتری نشان دهد.
-
حریم های خصوصی، نیمه خصوصی و عمومی: طراحی هبیتات با تأکید بر ایجاد فضاهای خصوصی برای هر واحد و فضاهای عمومی مشترک، می تواند به مدیریت جمعیت و کنترل دسترسی در زمان بحران کمک کند.
-
تحلیل طرز قرارگیری واحدها: نحوه قرارگیری واحدها بر روی یکدیگر و ایجاد تراس ها و باغچه های خصوصی، می تواند از دیدگاه پدافندی، به ایجاد موانع بصری و فیزیکی و همچنین ایجاد فضاهای امن کوچک در درون هر واحد کمک کند.
پدافند غیر عامل، تنها به مباحث نظامی محدود نمی شود؛ بلکه به رویکردی جامع برای افزایش تاب آوری جامعه در برابر تمامی تهدیدات، از جمله بلایای طبیعی و حوادث انسان ساز، گسترش می یابد.
کتاب همچنین به مقایسه نقش پدافند غیر عامل در حوزه های مختلف نظیر پتروشیمی، اقتصاد، حمل و نقل و مراکز حساس می پردازد. این مقایسه ها نشان می دهند که چگونه اصول مشابه پدافندی، با توجه به ماهیت و آسیب پذیری خاص هر حوزه، می توانند به صورت متفاوت به کار گرفته شوند تا امنیت و پایداری کلان شهری و ملی تضمین گردد.
تحلیل سایت و ضوابط عملی طراحی مجتمع های مسکونی با رویکرد پدافند غیر عامل
بخش مهمی از کتاب به تحلیل دقیق سایت و ارائه ضوابط عملی طراحی برای مجتمع های مسکونی با رویکرد پدافند غیر عامل اختصاص دارد. این بخش با تأکید بر اهمیت مطالعات بستر طرح، به تفصیل به جزئیات طراحی محوطه و فضاهای بیرونی و همچنین ضوابط و استانداردهای طراحی ساختمان می پردازد.
اهمیت مطالعات بستر طرح
مطالعات بستر طرح، اولین و حیاتی ترین گام در طراحی مجتمع های مسکونی با رویکرد پدافند غیر عامل است. این مطالعات شامل جنبه های جغرافیایی، زیست محیطی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی منطقه می شود. به عنوان مثال، اشاره به شهر زاهدان در کتاب، اهمیت شناخت دقیق شرایط اقلیمی، جغرافیایی (مانند زلزله خیزی یا وضعیت آب های زیرزمینی)، پیشینه تاریخی و حتی آداب و رسوم اقوام ساکن را برجسته می کند. این شناخت جامع به ما امکان می دهد تا:
-
آسیب پذیری های طبیعی سایت (مانند مسیل ها، گسل ها) را شناسایی کنیم.
-
نقاط قوت محیطی (مانند بادهای غالب برای تهویه طبیعی یا امکان استفاده از پوشش گیاهی بومی برای استتار) را در طراحی به کار ببریم.
-
تهدیدات انسان ساز (مانند نزدیکی به مراکز حساس) را در نظر بگیریم و راهکارهای مناسب را اعمال کنیم.
تحلیل جامع سایت، منجر به تصمیم گیری های آگاهانه ای می شود که می تواند به طور چشمگیری امنیت و تاب آوری مجتمع مسکونی را افزایش دهد.
طراحی محوطه و فضاهای بیرونی
محوطه یک مجتمع مسکونی، اولین خط دفاعی و بخش جدایی ناپذیر از یک طراحی پدافندی است. کتاب بر نکات زیر تأکید دارد:
-
تفکیک مسیرهای پیاده و سواره: این تفکیک به کنترل بهتر دسترسی ها، افزایش ایمنی عابران پیاده و تسهیل حرکت وسایل نقلیه امدادی در زمان بحران کمک می کند.
-
طراحی فضاهای جمعی و مراکز خرید: این فضاها باید به گونه ای طراحی شوند که در کنار کاربری عادی، امکان تبدیل شدن به فضاهای امن یا مراکز فرماندهی اضطراری را داشته باشند. همچنین، پراکندگی آن ها برای جلوگیری از تجمع آسیب پذیری مهم است.
-
توجه به اشراف، ایمنی و امنیت محوطه: طراحی محوطه باید به گونه ای باشد که از هرگونه اشراف دشمن جلوگیری کند. ایجاد دید کافی برای ساکنان و سیستم های نظارتی، استفاده از نورپردازی مناسب در شب، و طراحی ورودی ها و خروجی های کنترل شده، به افزایش امنیت کلی محوطه کمک می کند.
ضوابط و استانداردهای طراحی ساختمان
در سطح ساختمان، ضوابط متعددی برای دستیابی به اهداف پدافند غیر عامل وجود دارد:
-
نقش تراکم (کم، متوسط) در ایمنی: تراکم مناسب ساختمان ها (نه بسیار زیاد و نه بسیار کم) می تواند به مدیریت بهتر تلفات در زمان بحران کمک کند. تراکم بسیار بالا می تواند به افزایش همزمان آسیب پذیری و تلفات منجر شود، در حالی که تراکم بسیار پایین ممکن است هزینه های دفاع را افزایش دهد.
-
پله فرار، آسانسور، پخی و پیش آمدگی های ساختمانی: طراحی پله های فرار عریض و مقاوم در برابر آتش، آسانسورهای اضطراری با منبع تغذیه پشتیبان، و استفاده از پخی ها و پیش آمدگی های مناسب در نما برای هدایت امواج انفجار یا محافظت از بازشوها، از جمله این ضوابط هستند.
-
رعایت محدودیت ارتفاع و اهمیت پارکینگ: محدودیت ارتفاع ساختمان ها می تواند آسیب پذیری آن ها را در برابر حملات هوایی کاهش دهد. پارکینگ ها، به ویژه پارکینگ های زیرزمینی، می توانند به عنوان پناهگاه های موقت یا فضاهای امن اضطراری مورد استفاده قرار گیرند و بنابراین، طراحی مقاوم و دسترسی های مناسب به آن ها حیاتی است.
طراحی فضاهای امن
یکی از مهم ترین جنبه های پدافند غیر عامل در مجتمع های مسکونی، طراحی فضاهای امن است. این فضاها می توانند شامل:
-
پناهگاه های زیرزمینی: فضاهای مستقل با سازه مقاوم، سیستم تهویه مستقل، ذخیره آب و غذا و امکانات اولیه برای بقا در زمان حملات شدید.
-
فضاهای امن درون ساختمانی: اتاق های مقاوم سازی شده در داخل واحدهای مسکونی یا در بخش های مرکزی ساختمان که در برابر ریزش، ترکش و آتش سوزی مقاوم هستند و برای پناهگیری کوتاه مدت مناسب اند.
فرم ساختمان و احجام پیرامونی در کاهش آسیب پذیری نقش مهمی دارند. اشکال ساده و متراکم، یا استفاده از احجام مکمل که اثرات انفجار را جذب یا منحرف کنند، می توانند به کاهش خسارات کمک کنند. همچنین، روابط فضاهای امن و ناامن داخلی، مسیرهای حرکت داخلی و خارجی، ورودی ها و خروجی های اضطراری باید با دقت برنامه ریزی شوند. اهمیت نورپردازی، فضاهای سیرکولاسیون، نمای بیرونی و بازشوهای خارجی نیز در تأمین امنیت و قابلیت دفاعی ساختمان برجسته می شود. حتی معماری داخلی و طراحی فضاهای چندعملکردی که بتوانند در زمان بحران به کاربری های متفاوت تغییر یابند، از جنبه های کلیدی در این رویکرد هستند.
فرآیند طراحی و ایده های نوین در معماری پدافندی
کتاب معماری مجتمع مسکونی و پدافند غیر عامل تنها به اصول نظری نمی پردازد، بلکه یک فرآیند طراحی جامع را نیز ارائه می دهد که معماران و شهرسازان را گام به گام در مسیر ایجاد فضاهایی مقاوم و امن راهنمایی می کند. این فرآیند، با تلفیق خلاقیت و ملاحظات امنیتی، به توسعه ایده های نوین در معماری پدافندی منجر می شود.
نحوه بیان فرآیند طرح در کتاب
فرآیند طراحی در این کتاب، رویکردی سیستماتیک را دنبال می کند که از فاز تحلیل و شناخت آغاز شده و به ارائه راهکارهای طراحی و جزئیات اجرایی ختم می شود. این فرآیند شامل مراحل زیر است:
-
مطالعات مقدماتی و شناخت: شامل بررسی جامع بستر طرح (مانند ویژگی های اقلیمی، جغرافیایی، زمین شناسی و اجتماعی)، تحلیل نیازها و آسیب پذیری های منطقه، و شناخت تهدیدات احتمالی.
-
تعیین مبانی نظری و اهداف پدافندی: پس از شناخت، اهداف خاص پدافند غیر عامل برای پروژه تعریف می شود؛ این اهداف می توانند شامل کاهش حداکثری تلفات، حفظ عملکرد زیرساخت ها، یا افزایش سرعت بازگشت به شرایط عادی باشند.
-
ارائه راهکارهای طراحی در مقیاس های مختلف: از مقیاس کلان شهری تا جزئیات معماری داخلی، راهکارهای متناسب با اصول پدافند غیر عامل مطرح می شود.
-
طراحی اولیه و دیاگرام های ارتباطی: در این مرحله، ایده های اولیه شکل می گیرد و روابط فضایی و عملکردی از طریق دیاگرام ها و اسکیس ها نشان داده می شود.
-
توسعه طرح و جزئیات فنی: شامل طراحی دقیق سایت پلان، نماها، برش ها، جزئیات سازه ای و تأسیساتی با رعایت الزامات پدافند غیر عامل.
-
ارزیابی و بازبینی: طرح نهایی از منظر انطباق با اصول پدافند غیر عامل، کارایی و اثربخشی مورد ارزیابی قرار می گیرد و اصلاحات لازم اعمال می شود.
مبانی و ایده های خلاقانه در طراحی سایت پلان و نما با رویکرد پدافندی
کتاب، ایده های نوینی را برای طراحی عناصر مختلف ساختمان و سایت پلان با هدف افزایش مقاومت در برابر تهدیدات معرفی می کند:
-
فرم ساختمان و احجام پیرامونی: انتخاب فرم های هندسی خاص (مانند فرم های منحنی یا زاویه دار) می تواند به انحراف یا جذب امواج انفجار کمک کند. همچنین، استفاده از احجام مکمل در اطراف ساختمان، مانند دیوارهای بتنی ضخیم یا موانع طبیعی، می تواند به عنوان سپری در برابر حملات عمل کند.
-
طراحی فضاهای چندعملکردی: فضاهای داخلی ساختمان باید به گونه ای طراحی شوند که بتوانند در زمان عادی کاربری روزمره داشته باشند و در شرایط بحران، به فضاهای امن، مراکز کمک رسانی، یا انبارهای اضطراری تبدیل شوند. این انعطاف پذیری، بهره وری فضا را در شرایط اضطراری افزایش می دهد.
-
ورودی ها و خروجی های معمولی و اضطراری: طراحی هوشمندانه ورودی ها و خروجی ها با در نظر گرفتن ملاحظات امنیتی و دسترسی اضطراری. این شامل استفاده از سیستم های کنترل دسترسی، درهای مقاوم، و مسیرهای خروجی متعدد و مشخص است.
-
فضاهای سیرکولاسیون و نورپردازی: مسیرهای ارتباطی داخلی باید واضح، ایمن و قابل استفاده در شرایط اضطراری باشند. نورپردازی مناسب، نه تنها به زیبایی فضا کمک می کند، بلکه در شرایط اضطراری می تواند به هدایت افراد و افزایش امنیت کمک کند.
-
نمای بیرونی و بازشوهای خارجی: نمای ساختمان باید با در نظر گرفتن مقاومت در برابر ترکش، فشار انفجار و نفوذ طراحی شود. استفاده از شیشه های مقاوم در برابر ضربه و طراحی بازشوهای کوچک تر یا دارای حفاظ، آسیب پذیری ساختمان را کاهش می دهد. استتار بصری نما نیز می تواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد.
-
معماری داخلی و دیاگرام های ارتباطی: حتی در معماری داخلی نیز می توان اصول پدافندی را اعمال کرد، مثلاً با طراحی فضاهایی که به راحتی قابل تفکیک به بخش های امن و ناامن باشند، یا ایجاد مسیرهای فرار داخلی.
طراحی مقاوم تنها به استحکام سازه ختم نمی شود، بلکه شامل ایجاد فضاهایی با قابلیت انعطاف پذیری و کاربری چندگانه در زمان بحران است.
جنبه های سازه ای و تاسیساتی:
در بُعد سازه، کتاب به راهکارهایی مانند پوشش ضد حریق اسکلت فلزی اشاره می کند که مقاومت سازه را در برابر آتش سوزی ناشی از حملات افزایش می دهد. در بخش تأسیسات نیز، مزایای سیستم های غیرمتمرکز مانند پکیج دیواری در مقابل سیستم های مرکزی، از منظر پایداری و تداوم کارکرد در شرایط بحران، بررسی می شود. قطع یک سیستم مرکزی می تواند کل مجتمع را مختل کند، در حالی که سیستم های مستقل، پایداری بیشتری دارند.
این رویکرد جامع، معماران را قادر می سازد تا با بهره گیری از دانش روز و خلاقیت، مجتمع های مسکونی را به گونه ای طراحی کنند که نه تنها از نظر زیبایی و کاربری مطلوب باشند، بلکه در برابر طیف وسیعی از تهدیدات نیز تاب آوری و امنیت بالایی داشته باشند. این کتاب، مسیری را برای نسل جدید معماران و شهرسازان ترسیم می کند تا نقش مهم خود را در ارتقای امنیت و پایداری جامعه ایفا کنند.
نتیجه گیری
کتاب معماری مجتمع مسکونی و پدافند غیر عامل نوشته شمیم آخوندی و حسن مرتضوی، منبعی ارزشمند برای درک و به کارگیری اصول پدافند غیر عامل در حوزه معماری و شهرسازی است. این اثر با ارائه تعاریف بنیادی، بررسی مبانی نظری، و ارائه راهکارهای عملی در دو سطح طراحی شهری و معماری، دیدگاهی جامع و کاربردی به متخصصان و علاقه مندان این حوزه می بخشد. تأکید بر مکان یابی صحیح، اصول شش گانه پدافند غیر عامل (استتار، اختفا، پوشش، فریب، جابجایی و تفرق، پراکندگی)، و همچنین مقاوم سازی سازه ها و تأسیسات، از مهم ترین توصیه های کتاب به شمار می رود.
مطالعات موردی داخلی و خارجی و تحلیل های دقیق سایت، مفاهیم نظری را ملموس تر کرده و به خواننده امکان می دهد تا چگونگی اجرای این اصول را در محیط های واقعی درک کند. این کتاب نشان می دهد که رویکرد پدافند غیر عامل، تنها به مباحث نظامی محدود نمی شود؛ بلکه به رویکردی جامع برای افزایش تاب آوری جامعه در برابر تمامی تهدیدات، از جمله بلایای طبیعی و حوادث انسان ساز، گسترش می یابد. به این ترتیب، اصول مطرح شده در کتاب معماری مجتمع مسکونی و پدافند غیر عامل، راهنمای جامعی برای تمامی دست اندرکاران صنعت ساخت وساز است تا با دیدگاهی یکپارچه و هوشمندانه، آینده ای ایمن تر و پایدارتر را برای مجتمع های مسکونی و شهری رقم بزنند.