آشنایی با تاریخچه گنبد جبلیه

گنبد جبلیه در قلب کرمان، بنایی سنگی است که قدمت و کاربری دقیق آن قرن هاست در هاله ای از ابهام قرار دارد و مورخان و باستان شناسان را به چالش کشیده است.

شهر کرمان، نگین کویر ایران، همواره کانون تمدن ها و فرهنگ های گوناگون بوده است. در میان آثار تاریخی بی شمار این دیار کهن، گنبد جبلیه با قامتی استوار و معماری منحصربه فردش، همچون رازی سربه مهر در دامنه کوه های صاحب الزمان ایستاده است. این بنا، که تنها سازه تمام سنگی کرمان به شمار می رود، نه تنها یک اثر تاریخی، بلکه نمادی از پایداری و نبوغ معماری در دوره های مختلف است. با وجود گذشت قرن ها، گنبد جبلیه همچنان پرسش های بسیاری را در ذهن بازدیدکنندگان و پژوهشگران برمی انگیزد؛ از تاریخ دقیق ساخت و سازندگان آن گرفته تا کاربری اولیه و تغییرات آن در طول زمان. همین ابهامات، بر جذابیت این بنا افزوده و آن را به مقصدی دیدنی برای علاقه مندان به تاریخ و معماری تبدیل کرده است.

گنبد جبلیه: نمادی اسرارآمیز در قلب کرمان

در منتهی الیه شرقی شهر کرمان، جایی در نزدیکی آرامستان های صاحب الزمان و سید حسین، بنایی عظیم از سنگ و گچ، گنبد جبلیه، خودنمایی می کند. این گنبد هشت ضلعی که تماماً از سنگ بنا شده، با وجود گذر قرن ها، همچنان پابرجا و استوار مانده و گویی رازهای بسیاری را در دل خود نهفته است. سیمای ظاهری آن، با دیوارهای ضخیم و طرحی متفاوت، هر بیننده ای را به تأمل وامی دارد.

موقعیت مکانی و سیمای ظاهری

گنبد جبلیه در دامنه کوه های صاحب الزمان، در پارکی سرسبز و خوش منظر قرار گرفته است. این بنای هشت ضلعی، نمادی بی بدیل از توانمندی معماران گذشته است که با استفاده از سنگ، اثری چنین مستحکم و چشم نواز خلق کرده اند. اطراف گنبد، اکنون به فضای سبزی دلنشین تبدیل شده که مجسمه هایی نیز در آن به چشم می خورند و مکانی آرام برای گشت و گذار فراهم آورده اند. بازدید از نمای بیرونی این بنا، در هر ساعتی از شبانه روز، برای عموم آزاد و رایگان است و نیازی به پرداخت ورودی نیست.

بررسی نام های تاریخی و ریشه شناسی واژه «جبلیه»

گنبد جبلیه در میان مردم و در منابع تاریخی با نام های مختلفی شناخته شده است که هر یک سرنخی از گذشته پرابهام آن به دست می دهند. نام هایی همچون «گنبد گبری»، «گنبد زیگ»، «گنبد گنج» و «جبل سنگ» از جمله این عناوین هستند. ریشه شناسی واژه «جبلی» از «گبری» یکی از نقاط کلیدی در گمانه زنی ها درباره قدمت این بنا است. بسیاری از مورخان بر این باورند که جبلی تحریف یافته گبری است که طبق قواعد اشتقاق در زبان فارسی، حرف گ به ج تبدیل شده است. این تغییر نام، خود به این فرضیه قوت می بخشد که شاید این بنا ریشه هایی در دوران پیش از اسلام و آیین زرتشتی داشته باشد، اگرچه این نظریه نیز همچنان محل بحث و بررسی است. نام «جبل سنگ» نیز به دلیل موقعیت بنا در دامنه کوه و جنس تمام سنگی آن به کار رفته است.

از ثبت ملی تا موزه سنگ

اهمیت تاریخی گنبد جبلیه از دیرباز مورد توجه بوده است. این بنای ارزشمند در آذرماه سال ۱۳۱۶ شمسی به صورت رسمی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید تا از گزند زمان و حوادث طبیعی محافظت شود. سال ها بعد، پس از انجام مرمت های ضروری در سال ۱۳۸۳ شمسی، این گنبد تاریخی کاربری جدیدی یافت و به «موزه سنگ کرمان» تبدیل شد. امروزه، این موزه گنجینه ای ارزشمند از سنگ های حجاری شده و کتیبه های باستانی را در خود جای داده که هر یک حکایتی از تاریخ پرفرازونشیب این سرزمین دارند. گنبد جبلیه اکنون نه تنها یک جاذبه تاریخی مهم، بلکه به یک تفرجگاه محبوب برای مردم کرمان تبدیل شده که در اعیاد و اوقات فراغتشان گرد هم می آیند و از فضای دلنشین آن بهره مند می شوند.

رازهای پنهان در اعماق تاریخ: نظریات قدمت و کاربری گنبد جبلیه

شاید جذاب ترین بخش در آشنایی با تاریخچه گنبد جبلیه، همین ابهامات و نظریات گوناگون پیرامون قدمت و کاربری اولیه آن باشد. این بنا، گویی عامدانه، از افشای کامل رازهای خود سر باز زده و مورخان را در پیچ وخم های فرضیات تاریخی رها کرده است. هر سنگی، هر قوس و هر گچ بری، داستانی ناتمام را روایت می کند که کنار هم قرار دادن آن ها، تصویری کامل از گذشته این بنای منحصربه فرد به دست نمی دهد.

ریشه های پیش از اسلام: از آتشکده تا آرامگاه زرتشتی

یکی از قوی ترین و رایج ترین نظریات درباره قدمت گنبد جبلیه، به دوران پیش از اسلام، به ویژه اواخر دوره ساسانی بازمی گردد. این فرضیه عمدتاً بر پایه نام «گنبد گبری» استوار است. واژه «گبر» که به زرتشتیان اشاره دارد، این گمان را تقویت می کند که بنا ممکن است آتشکده یا مقبره یکی از بزرگان زرتشتی بوده باشد. کرمانیان نیز به طور سنتی، گنبد جبلیه را محل آتشکده یا آرامگاه زرتشتی می دانند که نشان از ریشه های عمیق این باور در فرهنگ بومی منطقه دارد.

با این حال، منتقدان این نظریه به عدم تطابق کامل معماری گنبد با سبک شناخته شده آتشکده های زرتشتی اشاره می کنند. آتشکده ها معمولاً پلان چهارطاقی دارند، در حالی که گنبد جبلیه هشت ضلعی است. این تفاوت در پلان، پرسش هایی را درباره کاربری اولیه آن مطرح می سازد. برخی نیز بر این عقیده اند که این مکان ممکن است آرامگاه سید محمد تباشیری باشد، اما این فرضیه در برخی کتب تاریخی رد شده است. در نهایت، با وجود این گمانه زنی ها، هیچ مدرک قطعی برای اثبات کاربری آتشکده یا مقبره زرتشتی به دست نیامده، و این ابهام بر جذابیت تاریخی گنبد افزوده است.

گنبد جبلیه، با معماری رازآلود و قدمت نامشخصش، همچون پلی میان دوران باستان و اوایل اسلام، پرسش های بسیاری را در دل خود جای داده و محققان را به کندوکاو بیشتر دعوت می کند.

طلیعه اسلام و الهام از ساسانیان

دیدگاه دیگری که در میان پژوهشگران مطرح است، ساخت گنبد جبلیه را به اوایل دوره اسلامی نسبت می دهد. بر اساس این نظریه، بنا در قرون اولیه اسلامی، اما با الهام گیری عمیق از سبک معماری ساسانیان بنا شده است. این فرضیه تلاش می کند تا هم ریشه های پیش از اسلام را در نام و سبک بنا توضیح دهد و هم عدم تطابق کامل آن با آتشکده های زرتشتی را توجیه کند. استفاده از مصالح سنگی و برخی جزئیات معماری می تواند مؤید تأثیرپذیری از سنت های ساخت وساز ساسانی باشد که در آن دوره همچنان در مناطق مختلف ایران رواج داشته است. این دیدگاه، سازگاری بیشتری با داده های تاریخی موجود دارد و به نوعی پل ارتباطی میان دوران پیش و پس از اسلام در معماری ایران به شمار می رود.

دوره سلجوقی و نقش مرمت ها در بقای بنا

برخی پژوهشگران اروپایی، مانند هیلن براند، گنبد جبلیه را به دوره سلجوقیان نسبت می دهند. این ادعا، هرچند با ریشه شناسی نام «گبری» چندان همخوان نیست، اما ممکن است به دلیل مرمت ها و بازسازی های گسترده ای باشد که در دوره سلجوقی بر روی بنا صورت گرفته است. مستندات تاریخی نشان می دهند که گنبد جبلیه در دوره های مختلف، از جمله در دوران سلجوقی و به دستور «محمد بن الیاس»، مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. این مرمت ها احتمالاً تغییراتی در ظاهر و استحکام بنا ایجاد کرده و ممکن است باعث شده باشد که برخی مورخان، بنا را متعلق به این دوره بدانند. همچنین، برخی اعتقاد دارند که این بنا در کنار یک تپه احداث شده بوده است و همین موقعیت مکانی، از دلایل سالم ماندن آن از سوانح طبیعی مانند سیل بوده است. آخرین مرمت اساسی گنبد جبلیه در سال ۱۳۸۳ شمسی انجام شد که پس از آن به موزه سنگ کرمان تبدیل گشت.

فرضیه های کمتر شنیده شده و ابهامات پابرجا

علاوه بر نظریات اصلی، برخی فرضیه های کمتر رایج نیز درباره کاربری گنبد جبلیه مطرح شده است. به عنوان مثال، برخی آن را پرستشگاه بودایی در دوره مغول می دانند، هرچند این ادعا فاقد مستندات قوی است و نمی توان با قاطعیت درباره آن سخن گفت. گنبد جبلیه همچنین به دلیل عدم وجود کتیبه های تأسیس که تاریخ دقیق ساخت و سازنده آن را مشخص کنند، در هاله ای از ابهام باقی مانده است. تغییرات کاربری در طول زمان، بازسازی های مکرر و عدم وجود اسناد مکتوب کافی نیز از دلایل اصلی این عدم قطعیت تاریخی هستند.

عدم وجود کتیبه یا سنگ نوشته ای که صراحتاً به تاریخ دقیق ساخت و هویت بنیان گذار اشاره کند، مهم ترین عامل این ابهام است. بسیاری از بناهای تاریخی، هویت خود را از کتیبه هایشان می گیرند، اما گنبد جبلیه فاقد چنین سندی است. علاوه بر این، تغییرات و بازسازی های مکرر در دوره های مختلف تاریخی، به خصوص در بخش های داخلی، باعث شده تا شناسایی دقیق سبک معماری اولیه و تطبیق آن با یک دوره خاص دشوارتر شود. هر بار مرمت، لایه ای جدید به تاریخ بنا افزوده و تشخیص لایه اصلی را پیچیده تر کرده است. نبود اسناد مکتوب کافی در منابع تاریخی نیز این گمانه زنی ها را تقویت می کند و به راستی، چرا بنایی با این عظمت، چنین بی نام و نشان مانده است؟

چرا تاریخ گنبد جبلیه این گونه در هاله ای از ابهام است؟

پرسش اساسی این است که چرا با وجود اهمیت و عظمت گنبد جبلیه، تاریخ آن چنین نامعلوم باقی مانده است؟ این ابهام، خود یکی از جذابیت های اصلی این بنا است. عمده دلایل این عدم قطعیت را می توان در چند مورد خلاصه کرد:

1. فقدان کتیبه های تأسیس: برخلاف بسیاری از بناهای تاریخی که کتیبه های نصب شده بر روی آن ها تاریخ ساخت، بانی و گاه هدف از احداث را مشخص می کنند، در گنبد جبلیه چنین کتیبه ای یافت نشده است.
2. تغییرات کاربری در طول زمان: گمانه زنی ها درباره کاربری های مختلف (آتشکده، مقبره، پرستشگاه) نشان می دهد که این بنا ممکن است در طول تاریخ، اهداف متفاوتی را دنبال کرده باشد که باعث تغییر در ساختار یا برداشت از آن شده است.
3. بازسازی های مکرر: مرمت های متعدد در دوره های مختلف، به ویژه مرمت های صورت گرفته در دوران سلجوقی، ممکن است باعث تغییراتی در نمای اصلی یا از بین رفتن نشانه های کلیدی شده باشد.
4. کمبود اسناد مکتوب: منابع تاریخی و سفرنامه ها، اطلاعات بسیار اندکی درباره این بنا ارائه می دهند و همین کمبود مدارک مکتوب، تحلیل های دقیق را با مشکل مواجه کرده است.
5. افسانه ها و باورهای محلی: درهم تنیدگی حقیقت و افسانه در فرهنگ شفاهی مردم منطقه، اگرچه به جذابیت بنا می افزاید، اما گاهی تشخیص واقعیت تاریخی را دشوار می سازد.

این عوامل در کنار هم، گنبد جبلیه را به یک معمای تاریخی تبدیل کرده اند که حل آن نیازمند پژوهش های عمیق تر و یافته های باستان شناسی جدید است. اما شاید همین رازآلودگی، آن را منحصربه فردتر و پرجاذبه تر ساخته باشد.

شگفتی معماری گنبد جبلیه: اوج نبوغ و استحکام

فارغ از ابهامات تاریخی، آنچه درباره گنبد جبلیه شگفت انگیز است، معماری خاص و استحکام بی نظیر آن است. این بنای تمام سنگی، گواهی بر مهارت و دانش معماران گذشته است که با استفاده از مصالح بومی، سازه ای عظیم و پایدار خلق کرده اند. مشاهده جزئیات معماری این گنبد، خود سفری است به عمق نبوغ تاریخی.

ساختار هشت ضلعی و پی ریزی مستحکم

گنبد جبلیه دارای پلانی هشت ضلعی است که بر پی ریزی بسیار مستحکمی استوار شده. عرض پی در پایه بنا به سه متر می رسد که نشان دهنده اهمیت پایداری سازه برای معماران آن دوره بوده است. در هشت جهت این بنا، هشت در به عرض دو متر تعبیه شده بود. اما برای افزایش پایداری و جلوگیری از تخریب بیشتر، در سال های اخیر بیشتر این درگاه ها با سنگ مسدود شده اند و تنها یک در برای ورود و خروج بازدیدکنندگان باز مانده است. این اقدام، اگرچه تغییر در ظاهر اولیه بنا را در پی داشته، اما در حفظ و نگهداری این میراث ارزشمند نقش بسزایی ایفا کرده است.

رمز استحکام: مصالح به کار رفته و افسانه های کهن

مصالح اصلی به کار رفته در دیوارهای گنبد جبلیه، شامل سنگ لاشه است که از بیرون با ملات گچ و از داخل با ملات آهک اندود شده است. اما آنچه این بنا را از دیگر سازه ها متمایز می کند، باور عمومی کرمانیان و برخی مورخان درباره ملات خاص آن است. گفته می شود که در ساخت این گنبد، به جای آب، از مخلوطی از «خاکستر، تخم مرغ و شیر شتر» برای ساخت ملات استفاده شده است. این باور، دلیل استحکام خارق العاده بنا را توجیه می کند و نشان می دهد که مردم از دیرباز به دنبال توضیح منطقی برای دوام این سازه بوده اند. هرچند شواهد باستان شناسی قطعی برای اثبات این افسانه وجود ندارد، اما اهمیت این روایت در فرهنگ شفاهی منطقه، خود بخشی از تاریخ و جذابیت گنبد جبلیه به شمار می رود. این افسانه، بار دیگر قدرت تخیل و باورهای محلی را در پیوند با بناهای تاریخی به نمایش می گذارد.

کالبدشناسی بنا: از هشت ضلعی پایینی تا اوج گنبد

گنبد جبلیه از چندین بخش مجزا تشکیل شده که هر یک نقش مهمی در پایداری و زیبایی کلی بنا ایفا می کنند. شناخت این قسمت ها، درک عمیق تری از نبوغ معماری آن دوره را فراهم می آورد.

هشت ضلعی پایین و کاهش بار

پایینی ترین بخش گنبد جبلیه، همان هشت ضلعی وسیعی است که دیوارهای اتاق مرکزی را شکل می دهد. این دیوارهای ضخیم، اساس و پایه بنا را تشکیل داده و در هر ضلع آن ها، یک طاق نمای بزرگ قوس دار به چشم می خورد. در داخل این طاق نماها و در طرفین آن ها، از «نغول» (نقوش فرورفته) استفاده شده است. هدف اصلی از به کار بردن این نغول ها، کاهش بار وارد بر بنا در داخل قوس ها بوده است، تکنیکی هوشمندانه برای توزیع وزن و افزایش استحکام سازه. این نغول ها شامل لوح های مربع یا مستطیل شکل در بالای سردرها، دو نغول مستطیلی در بالا و طرفین طاق نما، و دو نغول با قوس جناغی در پایین و دو طرف طاق نما می شوند که همگی به استحکام و زیبایی بصری کمک می کنند.

حلقه های میانی و تبدیل فرم

بالاتر از بخش هشت ضلعی پایینی، دو حلقه میانی قرار دارند که وظیفه تبدیل فرم از هشت ضلعی به دایره گنبد را بر عهده دارند. حلقه پایینی به صورت شانزده ضلعی طراحی شده و حلقه بعدی که بر روی آن قرار می گیرد، دوباره به فرم هشت ضلعی بازمی گردد. با افزایش ارتفاع، به تدریج از قطر بنا کاسته می شود که این خود از اصول معماری گنبدهای بزرگ است. در لایه پایینی، نورگیرها به صورت یک در میان در اضلاع شانزده ضلعی تعبیه شده اند که روشنایی فضای داخلی را تأمین می کنند. در حلقه بالایی نیز، روی هر ضلع سه نغول مستطیلی قرار گرفته اند که به زیبایی و استحکام این بخش می افزایند. این تبدیل فرم هوشمندانه، نشان از درک عمیق معماران از هندسه و سازه دارد.

گنبد: سازه ای آجری با معمایی ناگفته

بخش اصلی بنا، یعنی گنبد، با استفاده از آجر ساخته شده است. ارتفاع ساقه سنگی گنبد به هشت متر می رسد و در مرکز آن، یک نورگیر قرار دارد که نور خورشید را به فضای داخلی هدایت می کند. بر اساس شواهد موجود، به نظر می رسد که گنبد جبلیه قرار بوده به صورت دوپوش ساخته شود؛ اما به دلایلی نامعلوم، این اتفاق نیفتاده است. این احتمال وجود دارد که یکی از پوش ها در طول زمان از بین رفته باشد، یا عملیات ساخت پوش دوم ناتمام باقی مانده است. این ویژگی، خود به یکی دیگر از معماهای معماری گنبد جبلیه تبدیل شده است و بر پیچیدگی های تاریخ آن می افزاید. گنبدهای دوپوش در معماری اسلامی ایران، نمادی از کمال و استحکام به شمار می رفتند و این فرضیه، اهمیت اولیه بنا را بیش از پیش نمایان می سازد.

سادگی فضای داخلی و نشانه های گذشته

فضای داخلی گنبد جبلیه، برخلاف نمای بیرونی که جزئیات معماری فراوانی دارد، از سادگی خاصی برخوردار است. در نگاه اول، تزئینات خاصی به چشم نمی خورد و تنها برای تبدیل پلان هشت ضلعی به دایره ساقه گنبد، از طاق نماها یا قوس های تیزدار استفاده شده است. نغول های داخلی نیز در تیزه قوس ها به گونه ای گره خورده اند که می توان آن ها را نوعی تزئین ساده به حساب آورد. با این حال، برخی مورخان و باستان شناسان بر این باورند که بخش های بالایی و پایینی داخل گنبد، در گذشته دارای تزئینات گچ بری بوده اند که متأسفانه با گذر زمان، فرسایش و عوامل انسانی، از بین رفته اند. این سادگی امروزی، لایه های پنهانی از هنر و تزئینات گذشته را در خود نهفته دارد که تنها در تصورات بازدیدکننده و تحلیل های پژوهشگران، نمود پیدا می کند.

نمای بیرونی: تناسب و عقب نشینی طبقات

نمای بیرونی گنبد جبلیه، با تناسبات خاص و عقب نشینی هوشمندانه طبقات، زیبایی و شکوه ویژه ای دارد. ساختار کلی بنا به گونه ای است که در قسمت های بالایی، هر طبقه نسبت به طبقه زیرین خود، عقب نشینی می کند. به عنوان مثال، در طبقه بالایی که محل قرارگیری گنبد است، یک متر عقب نشینی نسبت به طبقه قبل دیده می شود. این تکنیک معماری، علاوه بر ایجاد زیبایی بصری و احساس صعود به سمت آسمان، به توزیع بار و پایداری سازه نیز کمک می کند. جالب توجه است که در بالاترین بخش ساختمان، یک سازه ۲۳ ضلعی با ۲۴ لوح مستطیلی قرار دارد که بر پیچیدگی و ظرافت نمای بیرونی می افزاید و آن را از سایر بناها متمایز می سازد. این جزئیات، در کنار هم، گنبد جبلیه را به یک شاهکار مهندسی و هنری تبدیل کرده اند.

نگاهی به کتیبه ها و گنجینه های سنگی

در فرایند مرمت و بازسازی گنبد جبلیه، کشف تعدادی کتیبه و سنگ نوشته، افق های جدیدی را در شناخت تاریخ این بنا و منطقه گشود. این سنگ ها، گنجینه هایی بی بدیل هستند که هر یک بخشی از پازل تاریخی کرمان را تکمیل می کنند و روایت هایی از گذشته دور را برای ما بازگو می کنند. در موزه سنگ جبلیه، اکنون این آثار باستانی با دقت نگهداری می شوند و فرصتی برای تماشای آن ها برای عموم فراهم آمده است.

سنگ عصین (سنگ رعدوبرق): روایتی از قرن پنجم

یکی از قدیمی ترین و ارزشمندترین کتیبه های نگهداری شده در موزه سنگ جبلیه، «سنگ عصین» یا «سنگ رعدوبرق» نام دارد. این کتیبه که به خط کوفی نگاشته شده، متعلق به قرن پنجم هجری قمری و دوران سلجوقیان است. موضوع اصلی این کتیبه، بنای یادبود مسجدی در «آبدر اشکان» یا «اشکون» در شهر رابر کرمان است که به دستور فردی به نام «عبدالله بن یوسف» در دوران حکومت آل بویه ساخته شد. به همین دلیل، این سنگ نوشته با نام های «کتیبه مسجد آبدر اشکان» یا «سنگ هزارساله رابر» نیز شناخته می شود و اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ محلی و معماری مساجد آن دوران به دست می دهد.

کوچکترین سنگ قبر: کشفی از دل خاک

در میان اشیای منحصربه فرد موزه سنگ جبلیه، یک سنگ قبر کوچک با ابعاد ۲۶ در ۲۲ سانتی متر خودنمایی می کند. این سنگ قبر که تقریباً به اندازه یک ورق کاغذ است، در سال ۱۳۷۷ شمسی توسط یک کشاورز کرمانی به نام «احمد ییلاقی» در روستای قائم آباد کشف و به سازمان میراث فرهنگی کرمان تحویل داده شد. این سنگ قبر دو بخش متمایز دارد: یک کادر در وسط و یک حاشیه در دورتادور آن. در قسمت حاشیه، چند آیه از قرآن کریم و بخشی از سوره آل عمران حک شده است، در حالی که در کادر محرابی شکل وسط، نام متوفی و تاریخ فوت وی نوشته شده است. این سنگ کوچک، با جزئیات ظریف خود، پنجره ای به آداب و رسوم تدفین و نگارش خط در قرون گذشته می گشاید.

وقف نامه ها و سنگ قبرهای تاریخی

موزه سنگ جبلیه، علاوه بر کتیبه ها و سنگ قبرهای خاص، مجموعه ای از وقف نامه های سنگی را نیز در خود جای داده است. یکی از برجسته ترین این وقف نامه ها، سنگ نوشته مربوط به وقف آتشکده روستای قناتغستان است که متعلق به سال ۱۲۸۲ هجری قمری است. این وقف نامه سندی ارزشمند درباره تاریخچه مالکیت و کاربری اراضی و بناها در آن دوره است. همچنین، چندین سنگ قبر متعلق به افراد سرشناس از دوره های تاریخی مختلف در این موزه نگهداری می شود. از جمله این سنگ قبرها می توان به سنگ قبر «میرزا آقاخان کرمانی»، پسر «احمدعلی خان کرمانی» (نویسنده کتاب «تاریخ کرمان وزیری») و سنگ قبر «خواجه اتابک سلجوقی» اشاره کرد. خواجه اتابک، شخصیت بانفوذی در دربار سلجوقی بود که در قرن ششم هجری قمری وفات یافت. این سنگ قبرها، هر یک به تنهایی، روایتی از زندگی و مرگ بزرگان گذشته را در خود دارند.

گنبد جبلیه امروز: تجلی تاریخ در موزه سنگ کرمان

گنبد جبلیه، پس از قرن ها مقاومت در برابر حوادث طبیعی و گذر زمان، در سال ۱۳۱۶ شمسی توسط وزارت فرهنگ وقت به ثبت ملی رسید. این اقدام، نقطه عطفی در حفاظت از این بنای ارزشمند بود. سال ها بعد، با توجه به اهمیت تاریخی و معماری منحصربه فرد آن، تصمیم بر آن شد که کاربری این گنبد به موزه ای تخصصی تغییر یابد. در نهایت، پس از انجام مرمت های اساسی و دقیق در سال ۱۳۸۳ شمسی، گنبد جبلیه حیات تازه ای یافت و با عنوان «موزه سنگ کرمان» یا «گنجینه جبلیه» آغاز به کار کرد.

سیر تحول به موزه و اهمیت کنونی

تبدیل گنبد جبلیه به موزه سنگ، یک رویداد مهم در حفظ میراث فرهنگی کرمان بود. این موزه اکنون میزبان بیش از ۱۰۰ قطعه از سنگ های حجاری شده و کتیبه های تاریخی است که از مناطق مختلف استان کرمان جمع آوری شده اند. این گنجینه، فرصتی بی نظیر را برای علاقه مندان به باستان شناسی، تاریخ و هنر فراهم می آورد تا از نزدیک با هنر سنگ تراشی و خط نویسی در ادوار مختلف آشنا شوند. گنبد جبلیه در حال حاضر نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه یک مرکز فرهنگی و آموزشی مهم به شمار می رود که نقش حیاتی در آگاهی بخشی عمومی درباره پیشینه غنی این سرزمین ایفا می کند. این موزه، بازدیدکنندگان را به سفری در زمان دعوت می کند تا با تاریخ، فرهنگ و هنر مردم کرمان در اعصار گذشته آشنا شوند.

گنجینه های بی نظیر موزه سنگ

موزه سنگ جبلیه، با نمایش مجموعه ای بی نظیر از سنگ های تاریخی، عمق و غنای فرهنگ و هنر این خطه را به نمایش می گذارد. از مهم ترین گنجینه های این موزه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سنگ عصین یا سنگ رعدوبرق: قدیمی ترین کتیبه موزه که متعلق به قرن پنجم هجری و دوره سلجوقی است. این سنگ با خط کوفی، یادبود مسجدی در «آبدر اشکان» رابر را روایت می کند و به آن «سنگ هزارساله رابر» نیز می گویند.
• کوچکترین سنگ قبر کشف شده: با ابعاد ۲۶ در ۲۲ سانتی متر، که توسط کشاورزی کرمانی کشف شد و شامل آیات قرآنی و نام متوفی است.
• وقف نامه های سنگی: از جمله وقف آتشکده روستای قناتغستان که اطلاعات ارزشمندی از وضعیت اجتماعی و اقتصادی گذشته به دست می دهد.
• سنگ قبرهای تاریخی: شامل سنگ قبر «میرزا آقاخان کرمانی»، نویسنده و روشنفکر برجسته، و «خواجه اتابک سلجوقی» از بزرگان دربار سلجوقی، که هر یک نمادی از تاریخ ادبی و سیاسی منطقه هستند.

این اشیاء نه تنها از نظر تاریخی، بلکه از منظر هنری نیز دارای ارزش های بالایی هستند و نشان دهنده هنر حجاری و خطاطی استادان گذشته ایران می باشند. بازدید از این گنجینه ها، تجربه ای فراموش نشدنی از سفر به اعماق تاریخ را به ارمغان می آورد.

موزه سنگ جبلیه، با بیش از یکصد قطعه سنگ حجاری شده و کتیبه های باستانی، نه تنها روایت گر تاریخ کرمان است، بلکه پلی میان گذشته و حال ایجاد می کند تا نسل های امروز با شکوه تمدن اجداد خود ارتباط برقرار کنند.

اطلاعات بازدید: ساعت ها و هزینه ها

برای بازدید از فضای داخلی گنبد جبلیه و موزه سنگ، می توانید همه روزه به جز ایام تعطیل، از ساعت ۹ صبح تا ۶ عصر به این مکان مراجعه کنید. برای ورود به داخل بنا و بازدید از گنجینه های سنگی، نیاز به پرداخت هزینه ورودی است که برای بازدیدکنندگان ایرانی و خارجی متفاوت خواهد بود. اما اگر قصد دارید تنها از نمای بیرونی گنبد دیدن کنید و در فضای سبز اطراف آن قدم بزنید، نیازی به پرداخت هیچ هزینه ای نیست و می توانید در هر ساعتی از شبانه روز به این مکان مراجعه کرده و از زیبایی و آرامش محیط آن لذت ببرید. این دسترسی آزاد، گنبد جبلیه را به یکی از محبوب ترین تفرجگاه های عمومی کرمان تبدیل کرده است.

راهنمای بازدید از گنبد جبلیه و جاذبه های پیرامون

برای کسانی که قصد سفر به کرمان و بازدید از گنبد جبلیه را دارند، آشنایی با مسیر دسترسی و جاذبه های نزدیک می تواند برنامه ریزی سفر را تسهیل کند. این بخش، راهنمایی عملی برای تجربه یک بازدید کامل و لذت بخش از این اثر تاریخی و مناطق اطراف آن است.

مسیر دسترسی به گنبد جبلیه

گنبد جبلیه در قسمت شرقی شهر کرمان، در خیابان شهدا و در دامنه کوه های صاحب الزمان قرار دارد. برای رسیدن به این مکان، می توانید از طریق خیابان زریسف اقدام کنید. دسترسی به این منطقه نسبتاً آسان است و با استفاده از وسایل نقلیه عمومی یا شخصی می توانید خود را به این نقطه از شهر برسانید. از آنجایی که نمای بیرونی بنا حصار و محدودیتی ندارد، علاقه مندان می توانند در هر ساعتی از شبانه روز به بازدید از آن بپردازند و از تماشای این شاهکار سنگی در نورهای مختلف روز و شب لذت ببرند.

جاهای دیدنی نزدیک گنبد جبلیه

سفر به کرمان فرصتی است تا علاوه بر گنبد جبلیه، از دیگر جاذبه های تاریخی و گردشگری این شهر کهن نیز دیدن کنید. بسیاری از این مکان ها در نزدیکی گنبد جبلیه قرار دارند و امکان بازدید همزمان از چندین مقصد را فراهم می آورند. از جمله مهم ترین این جاذبه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• قلعه دختر: یکی از قلعه های باستانی کرمان که بر فراز تپه ای مشرف به شهر قرار دارد و چشم اندازهای زیبایی را ارائه می دهد.
• میدان گنجعلی خان: مجموعه ای تاریخی شامل بازار، حمام، کاروانسرا و مدرسه که نمادی از معماری دوره صفوی است.
• یخدان مویدی: یکی از یخدان های قدیمی کرمان که در گذشته برای نگهداری یخ در فصول گرم سال استفاده می شد.
• بازار مسگرها و حمام وکیل: از بخش های جذاب بازار بزرگ کرمان که هنر معماری و صنعتگری قدیم را به نمایش می گذارد.
• ارگ بم: هرچند فاصله بیشتری دارد، اما یکی از بزرگترین بناهای خشتی جهان و ثبت شده در یونسکو است که سفر به کرمان بدون بازدید از آن کامل نیست.
• موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان: برای علاقه مندان به هنر و فرهنگ معاصر، این موزه مجموعه ای ارزشمند از آثار هنری را در خود جای داده است.

با برنامه ریزی دقیق، می توان از این جاذبه ها نیز در کنار گنبد جبلیه بازدید کرد و تجربه ای کامل از تاریخ و فرهنگ کرمان به دست آورد.

نتیجه گیری

گنبد جبلیه در کرمان، بیش از یک بنای تاریخی صرف است؛ این سازه سنگی، نمادی از پایداری، نبوغ معماری و رازآلودی تاریخ ایران زمین است. با وجود ابهامات فراوان درباره قدمت و کاربری اولیه آن، هر یک از نظریات موجود، به جذابیت و اهمیت این گنبد افزوده و آن را به محلی برای تفکر و کنجکاوی تبدیل کرده است. از ریشه های احتمالی پیش از اسلام و نام «گبری» گرفته تا مرمت های دوره سلجوقی و تغییر کاربری به موزه سنگ، هر بخش از تاریخ گنبد جبلیه، داستانی ناگفته در خود دارد. استحکام بی نظیر آن که شاید ریشه در افسانه هایی از شیر شتر و تخم مرغ داشته باشد، و معماری هشت ضلعی که به دایره گنبد می رسد، همه و همه از قدرت معماران گذشته حکایت می کنند.

امروزه، گنبد جبلیه نه تنها به عنوان موزه سنگ کرمان، گنجینه ای از کتیبه ها و سنگ های باستانی را در خود جای داده، بلکه به یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری و تفرجگاه های محبوب مردم کرمان تبدیل شده است. بازدید از این مکان، فرصتی است برای سفر در زمان، قدم زدن در میان سنگ هایی که قرن ها خاطره را در سینه دارند و درک عمیق تر از میراث فرهنگی غنی این سرزمین. با وجود تمام پرسش های بی پاسخ، همین رازآلودگی، گنبد جبلیه را به یک مقصد بی بدیل برای پژوهش و گردشگری تبدیل کرده است؛ مقصدی که هر بازدیدکننده را به کشف و تجربه حس همراهی با تاریخ فرا می خواند.