بنیادی ترین نقصانِ سیاستِ خارجی ایران

یکی از مفاهیمی که از اقتصاد و کارآفرینی به متونِ سیاستِ خارجی و روابطِ بین الملل وارد شده است Hedging است. به جز چند کشور اکثریتِ کشورهای جهان با فکر مشورت محاسبه برنامه ریزی و آینده نگری این مفهوم را به کار گرفته اند. از امارات تا چین از مکزیک تا هند از قطر تا برزیل از عمان تا اندونزی عموماً مفهوم Hedging را کانونِ حکمرانی قرار داده اند. به عبارت دیگر: در این جهانِ چند قطبی اقتصاد و سیاست همه درحال افزایش آلترناتیوها گسترش فرصت ها ایجاد کثرت در منابع واردات و صادرات و سرمایه گذاری تنوعِ منابعِ تامینِ اسلحه کاهشِ ریسک و مخاطرات تنوعِ استراتژی های تامین منافع و امنیت ملی و وسیع تر کردن دوایرِ تحرک و اثرگذاری در روابط خارجی هستند.

عربستان هم زمان با آمریکا روسیه و چین روابطِ تودرتو ایجاد کرده است. مکزیک هم با آمریکا روابط استراتژیک برقرار کرده و هم با چین. ویتنام هم به صورت گسترده با چین مراوده دارد و هم با آمریکا و اتحادیه اروپا. هند هم افزایش حضور سیاسی و اقتصادی در آسیا را دنبال می کند و هم در غرب اروپا و آمریکای شمالی. اندونزی با فکر و برنامه ریزی و اندیشۀ درازمدت توازنی میان روابط غرب و شرق خود بنا کرده است. اگر مقیاسِ کوچک و بزرگ را در نظر نگیریم و به کیفیت و عمق توجه کنیم موفق ترین کشور غیر غربی جهان در Hedging امارات متحده عربی است. نه دیپلماسی انرژی با مسکو را فراموش کرده و نه خرید سهام قابل توجه از صنعت باطری سازی چین را نه ابتیاع یک کارخانۀ تولید تسلیحاتی برزیلی را نه سرمایه گذاری مالی در غرب اروپا را و نه Silicon Valley را. مانند آنها که وقتی در بورس سرمایه گذاری می کنند به صورت Portfolio investment عمل می کنند.

اگر دانشجویی در یکی از دانشگاه های مهمِ دولتی لیسانس در مهندسی یا علوم انسانی بگیرد یک سطح از توانایی فرصت و Hedging را به دست آورده است. اگر در رزومۀ خود بنویسد: تسلط به زبان های انگلیسی و چینی سطح Hedging افزایش پیدا می کند. اگر در سه کنفرانس مهم بین المللی مقاله ارائه کند Hedging چند برابر می شود. ریسک بیکاری را اینگونه کاهش می دهد و در پیدا کردن کار در short list قرار می گیرد و سپس می تواند انتخاب کند. با افزایش توانایی دانش و مزیت ریسک های زندگی خود را جنبۀ نزولی می بخشد. اگر در شغلی که انتخاب می کند رضایت نداشت فرصت ها برای او فراوان است. در این جهان متکثر و متنوع چه فرد چه بنگاه اقتصادی چه نهادها و چه دولت ها عموماً در حال کاهش ریسک حفاظتِ از خود و افزایشِ فرصت ها هستند.

معلوم نیست سیاست خارجی ایران در عرصه های اقتصادی و سیاسی Hedging دارد یا خیر؟ کدام کالا فرآورده و یا خدماتِ ایران در اقتصادِ منطقه ای یا بین المللی خاص و ممتاز است و مصرف کنندگان خارجی به آن ها وابسته اند؟ زعفران اسپانیا پتروشیمی عربستان خاویار روسیه نفت عراق پستۀ آمریکا فرش هند و گاز قطر به وفور یافت می شوند و سهم ایران از بازار جهانی را کاهش داده اند. در جهان امروز شرکت ها و کشورها تلاش می کنند دیگران را در مزیتی که در اختیار دارند به خود وابسته کنند: کارگر ارزان در ویتنام پیچیده ترین تشکیلات تولید تراشه در تایوان سوبسید انرژی و اجاره در چین مالیات بسیار پایین شرکت ها در تکزاس فضای کسب و کار مساعد در امارات نسبت به دیگر کشورهای عربی خلیج فارس فرصت سرمایه گذاری های فراوان در ترکیه همکاری های فن آوری در کره جنوبی و ژاپن. عموماً همه در حال ایجاد آلترناتیو و بهره برداری از فرصت های ممکن و افزایش Leverage و یا اهرم هستند. اقتصادِ ایران تا کنون چنین استراتژی درازمدتی را با توجه به سرمایه ها و مزیت های فراوان کشور ایجاد نکرده است. اقتصادِ ایران در کورانِ راهروهای تولید سرمایه گذاری و فن آوری جهان نیست چون به نظر می رسد تلقی از مدیریت اقتصادی عمدتاً تامین ارزاق عمومی است. جدول زیر معرفِ جهت گیری سرمایه گذاری ها در دهۀ ۲۰۲۰ است.

پرسش کلیدی این است که ایران خود را در این شبکه بهم تنیدۀ جهانی چگونه تعریف می کند؟

در عرصۀ سیاسی نیز Hedging ایران بسیار محدود است. شاید بشود ادعای علمی کرد که ایران با هیچ کشوری روابط دوجانبۀ به هم تنیدۀ دراز مدتِ متقابلِ همه جانبۀ با دوامِ استراتژیک ندارد. با تعدادی کشور دوست است و رفت و آمد دارد ولی وفاداری و پایبندی آن ها هنگام بحران یا خطر قابل اطمینان نیست. به نظر می رسد در عرصۀ سیاسی آن هایی که با ایران دوست هستند بیشتر سنت «دوری و دوستی» را برگزیده اند. Hedging و Leverage ایران بیشتر در مدارهای نظامی و در جهتِ بازدارندگی و با پشتوانۀ مکتب امنیتی و اندیشۀ Keeping enemies at bay است. به یک معنا سیاست خارجی ایران از Leverage نظامی و امنیتی بهره مند است و آن هم با احتیاط مدیریت می شود.

کودکی که هفت سال سن دارد اهمیت یادگیری شنا آموختن زبان های خارجی عادت کردن به مطالعه و پذیرفتن آداب مدنی را نمی داند. پدر و مادر هستند که با فکر برنامه ریزی هزینه کردن آموزش و آینده نگری فرزند خود را برای سن ۲۰ و ۳۰ سالگی آماده می کنند. کشوری موفق است که حکمرانان آن به لحاظ وسعت اندیشه و برنامه ریزی ۵۰ سال از جامعه جلوتر باشند.

در سال ۲۰۵۰ جهان چگونه خواهد بود؟ احتمالاً در آن موقع ثروت امارات پانزده میلیون نفری از دو تریلیون دلار فراتر خواهد رفت و گستردگی و تکثر Hedging آن ده ها بلکه صدها برابر خواهد شد. همین طوردر آن موقع عربستان با جمعیت ۵۰ میلیون نفری از تولید ناخالص داخلی سه تریلیون دلاری بهره مند خواهد بود. با این ثروت و تنوع عربستان امارات و قطر یا Leverage آنها در فن آوری انرژی و قدرت مالی بسیاری از کشورهای کوچک و بزرگ منطقه از جمله مصرِ قابلِ تصورِ ۱۶۰ میلیون نفری در آن موقع و یا پاکستانی که جمعیتِ آن به ۳۷۰ میلیون نفر در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید تحت نفوذ ساختاری ریاض ابوظبی و دوحه خواهند بود. کشوری که ثروت تولید نکند و به فکر سی سال آینده نباشد چگونه می تواند صرفاً خود را مدیریت کند؟ قدرت و نفوذ در مرحله ای بالاتر و به مراتب چالشی تر هستند.

سیاست خارجی ایران با توجه به تحولاتِ سریع فن آوری و تولید ثروت منطقه ای و جهانی نیازمند یک استراتژی Hedging است که تمامی شاخه های اقتصادی نظامی مالی سیاسی و فن آوری را دارا باشد. یک ضرب المثل می گوید:

Where there is no vision, the people perish.

۳۱۱۳۱۱