آداب و رسوم و مراسم محرم در استان مرکزی

به گزارش مجله سلامتی ایران؛ استان مرکزی، در قلب ایران، در این روزها حال و هوای متفاوتی نسبت به روزهای دیگر دارد و هر کدام از شهرستان‌های این استان، به سبک و سیاق خود در این روزها عزاداری می کند.

آنطور که سید محمد حسینی، مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی می گوید : تاکنون 12 آیین عاشورایی این استان در فهرست آثارمعنوی، ثبت ملی شده است که از جمله می توان به تعزیه سیار اراک، تعزیه وفس، گرکان و تفرش، نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، مراسم علم گردانی روستاهای هزاوه اراک و عزالدین تفرش، آئین علم بران تفرش و نخل بران منطقه ترخوران تفرش و همچنین مراسم جغجغه زنی روستای انجدان، اشاره کرد.

علم گردانی روستای هزاوه

این آیین عاشورایی با سابقه تاریخی 300 ساله، در دهه اول محرم در روستای هزاوه اراک، برگزار می شود.

نحوه برگزاری این آیین به گفته مردم محلی روستا به این طریق است که، علم به در خانه تک تک اهالی روستا می رود و مردم نذورات خود را به علمدار تحویل می دهد و دستمالی به علم می بندند و هر کسی از اهالی که مشکلی دارد، سک دستمال از دستمال‍‌های علم را باز می کند.

اوج این مراسم در روز عاشورا است که علم را به تپه مبارک می برند، در انجا به عزاداری و سینه زنی می پردازند و بعد از آن در سوگ و ماتم علم را به امامزاده احمد باز میگردانند.

برگزاری مراسم علم گردانی به عهده هیات  سادات هزاوه است که روز اول محرم در حالی که همگی با لباس های مشکی و شال های سبز در این آیین شرکت می کنند، علم عاشورا را به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا  آذین بندی کرده  و در میان سینه زنان عزاداردر  محله های روستا به حرکت در می آورند.

 این علم در روزهای مختلف ماه محرم در روستاهای منطقه گردانده می شود به طوری که  در روزهای اول و دوم محرم در محله طره زار، پنجم و ششم محرم در محله سر آسیاب ، هفتم محرم در محله های پایین و میان روستا و نهم محرم در محله های دیگر روستا قرار دارد.

تعزیه سیار اراک

تعزیه در استان های مختلف ایران، سابقه وقدمتی طولانی دارد اما یکی از محبوب ترین تعزیه ها، تعزیه سیار اراک است که قدمتی برابر با قدمت شهر اراک دارد و در طول دهه اول محرم در بازار سرپوشیده شهر اجرا می شود. بازاری که به دلیل نوع خاصی معماری سقفش امکان چند برابر شدن صدا را فراهم می کند و در روزهایی که شهر تکیه ای نداشت، محل جمع شدن عزاداران حسینی شهر اراک بوده است.

اجرای این آیین به این صورت است که ابتدا قاره زنان و شترها وارد بازار می شوند، بعد از آنان گروه سینه زنان و بعد از آن شبیه خوانان وارد بازار می شوند.

علم گردانی عزالدین تفرش

علم گردانی از جمله رسومات قدیمی در شهرستان تفرش است، که بین تفرشی ها از محبوبیت بالایی برخوردار است و هر ساله از سراسر تفرش برای انجام این مراسم تاریخی جمع می شوند.

«علم»  چوبی بلند و محکم به طول دو تا سه متراست  که پارچه ای سیاه به دور آن پیچیده شده و بر راس آن  قُبه ای گنبدی شکل و یا سرپنجه ای از جنس برنج نصب می شود که نقش پنج انگشت به نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) را دارد .از بالا تا پایین علم نیز با پارچه های رنگارنگ تزیین می شود.

افراد زیادی همراه با این علم گردانی حرکت می کنند و فردی علم را نگه داشته، فردی مداحی و مصیبت می خواند و بقیه افراد گروه نیز با همراهی و سینه زنی، یاد و نام شهدای صحرای کربلا را زنده می کنند.

در آخرین شب ماه ذیحجه، خانواده هایی که علم دارند مراسم عزاداری و قرائت دعا را در منزلشان برگزار می کنند و در روز اول با تجمع هیات ها و مردم، این علم ها به حسینیه ها منتقل می شود.

نخل گردانی در تفرش و ترخوران ،  نراق و خمین

نخل گردانی یکی از آیین های عاشورایی به خصوص در استان های کویری کشورمان است که در مناطق مختلف به شیوه های متفاوت انجام می شود، یکی از شهرهایی که آیین نخل گردانی خاصی دارد، شهرستان تفرش است.

مراسم نخل گردانی شهر تفرش، در روز عاشورا و با حضور مردم محله فم و ترخوران برگزار می شود و قراردادهای خاصی دارد.سابقه تاریخی  آیین نخل گردانی تفرش به دوره صفویه مربوط می شود.. 

از آیین های مهم روز عاشورا در تفرش به حرکت در آمدن نخل ها در محله ها و خیابان ها و اقامه مراسم عزاداری است که در شب شام غریبان تعزیه بازار شام و مراسم عزاداری در حسینیه ها اجرا می شود.

مردم نراق نیز که از شهرهای قدیمی استان مرکزی است  در روز عاشورا آیینی به نام نخل گردانی برگزار می کنند. 

این مراسم از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن دو نخل قدیمی  شروع می شود و با چرخاندن آن در خیابان امام خمینی(ره) و کوچه های بافت قدیم شهر ادامه می یابد و زنان و مردان بدنبال نخل به راه افتاده و در پی آن مویه می کنند. 

اما نخل گردانی نراق فقط به روز عاشورا و محرم محدود نمی شود، بلکه هرساله در چهار آیین شامل روز عاشورا، 28 صفر، 21 رمضان و سالروز شهادت حضرت زهرا (س) انجام می شود. 

شهر نراق، دارای دو نخل بزرگ و کوچک است و در روز مراسم، جوانان با حضور در کنار نخل های شهر با پوشش پارچه های مختلف لباس عزا را برتن نخل ها می پوشانند و با ذکر یا علی و یا زهرا، نخل را از محل و جایگاه خود حرکت داده و آن را در میدان اصلی شهر می آورند. 

در باور مردم این منطقه، نخل ، تابوت عزا است و شکل آن شبیه به  تابوتی تو خالی است که دارای چندین پایه در اطراف و جلو می باشد که در نراق هر پایه از دوران قدیم به نام طائفه ای بوده و نسل به نسل به فرزندان آنان رسیده است و به این دلیل هر پایه به نام خانواده یا خاندانی در نراق نام گرفته است. 

نخل دارای یک راهنما یا مسئول است که در روی آن قرار گرفته و در بالای آن به ذکر مصیبت و نوحه خوانی می پردازد و هنگامی که مراسم عزاداری شروع می شود بعد از آخرین هیات، مردم و کسانی که نخل را همراهی می کنند پشت سر هیات عزاداری نخل را بر روی دوش می گیرند و آن را پس از گذراندن مسیری تا جلوی در مسجد جامع می برند و بعد از یک برنامه یک ساعته عزاداری و سخنرانی دوباره آن را به محل اولیه آن باز می گردانند.

در خمین نیز مراسم نخل گردانی از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن نخل از جایگاه شروع و تا ظهر همان روز با گرداندن نخل در دو خیابان اصلی شهر و مکانی قدیمی که از طرف اهالی «چاله نخل» خوانده می شود، برگزار می شود .

مراسم نخل گردانی خمین از دوره زندیه تا به حال استمرار داشته است. 

در صبح عاشورا نخل از امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت چاله نخل با همراهی  مردم عزادار و هیات های سینه زنی حرکت داده می شود و بعد از عزاداری دوباره به محل اولیه باز گردانده می شود. 

در شام غریبان نیز مردم خمین شمع به دست به امامزاده ابوطالب می روند و تا صبح در کنار نخل به سینه زنی و عزاداری می پردازند.

در عصر سومین روز از دهه محرم به نخل پارچه نو پوشانده می شود و روز چهارم از این دهه آن را طناب پیچ می کنند تا نخل استحکام بیشتری یابد. 

شب هفتم دهه اول محرم طره که همان پارچه های سبز است به قسمت پایین نخل بسته می شود و شب هشتم نیز کتیبه های سوزنی که اسامی اهل بیت (ع) و یاران با وفای سیدالشهدا( ع ) داخل آن حک شده است بر روی نخل نصب می شود و شب تاسوعا چادر مخصوص نخل کشیده می شود و شب عاشورا همه تجهیزات آن کامل می شود

علم برانی در تفرش

مراسم علم بران در تفرش از دوره قاجار در محله فم و محلات کوچک آن  برگزار می شود. 

در روز اول محرم مردم محل با چند علم سیاه به در خانه های صاحب علم رفته و با انجام نوحه و چاوشی خوانی او را دعوت به بیرون آوردن علم می کنند. 

بدین ترتیب تمامی علم های یک تکیه از صبح تا حدود ظهر با حضور مردم محله جمع شده و در جایگاه پیش بینی شده خود در تکیه جای داده می شود.

تعریه خوانی در تفرش، گرکان و وفس

همانطور که پیش تر گفته شد، تعزیه خوانی در ایران سابقه دیرینه دارد، در استان مرکزی علاوه بر تعزیه سیار اراک، در شهرستان‌های تفرش، گرکان و وفس نیز تعزیه انجام می شود.. 

یکی از آیین های محرم در تفرش تعزیه است، در این شهر و روستاهای پیرامون آن تکایایی ساخته شده که هر ساله و با فرا رسیدن ماه محرم در آنها تعزیه با استقبال و اشتیاق خاص از طرف عموم برگزار می شود. 

تعزیه روستای گرکان نیز بیش از صد سال است که به قوت خود باقیست و در روزهای محرم و سایر مناسبت های مذهبی در تکیه قدیمی شهر گرکان برپا می شود.

تعزیه روستای وفس نیز از آیین‌های مذهبی استان مرکزی است که  با پرده های نمایشی متعدد و ویژگی های نمادین، رنگ و پوشش خاص، علاوه بر داستان مصایب امام حسین(ع) در دشت کربلا، زندگی سایر معصومان را نیز روایت می کند و در اجرای آن از اشعاری با زبان محلی روستای وفس (زبان تاتی) استفاده می شود.. 

قدیمی ترین نسخه های تعزیه  منطقه وفس که در حال حاضر در اختیار است به حدود 230 سال قبل باز می گردد. . 

نسخه های تعزیه وفس مربوط به « آقا خان بیگ» بوده که در خانواده ی او نسل به نسل گشته تا به امروز رسیده و در ایام محرم و صفر در این منطقه اجرا می شود

جغجغه زنی انجدان

جغجغه زنی یکی از مراسم های خاص روستای تاریخی انجدان در استان مرکزی است که هر ساله با شور و حال خاصی در روزهای محرم برگزار می شود.

جغجغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که با به هم کوبیدن آنها آهنگ های موزون ایجاد می شود. 

اهالی بالا محله و پایین محله روستای انجدان با جغجغه زنی به عزاداری سالار شهیدان می پردازند. نحوه اجرای این مراسم به این صورت است که یک نفر آواها و نوحه های محلی سر داده و جغجغه زن ها با هماهنگی خاص جواب می دهند.