وحدت حوزه و دانشگاه؛ پیوند علم و دین برای تمدن سازی اسلامی

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(مجله سلامتی ایران) «وحدت حوزه و دانشگاه» یکی از مفاهیم کلیدی در نظام جمهوری اسلامی ایران است که با هدف ایجاد تعامل میان علم و دین شکل گرفته است. این وحدت از زمان پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یکی از راهبردهای اصلی در جهت پیشرفت علمی و فرهنگی کشور مطرح شد. امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری به طور مکرر بر اهمیت این تعامل تأکید کرده اند و آن را ابزاری برای دستیابی به «تمدن نوین اسلامی» دانسته اند. از دیدگاه آنان علم و دین نه تنها در تضاد نیستند بلکه مکمل یکدیگرند و می توانند در کنار هم جامعه ای پویا مستقل و متکی بر ارزش های الهی ایجاد کنند.

این مفهوم علاوه بر بُعد نظری در عمل نیز تأثیرات گسترده ای بر بخش های مختلف کشور داشته است. از اسلامی سازی علوم انسانی گرفته تا تربیت نخبگان متعهد و تقویت هویت فرهنگی نتایج وحدت حوزه و دانشگاه قابل مشاهده است. در این راستا نهادهای مختلفی در دو طیف حوزه و دانشگاه نقش بسزایی در تحقق این هدف داشته اند. با این وجود چالش هایی مانند تفاوت در رویکردهای آموزشی و کمبود برنامه های اجرایی ضرورت توجه بیشتر به این مسئله را دوچندان کرده است. بررسی جنبه های مختلف این وحدت می تواند راهکاری برای غلبه بر این موانع و تحقق اهداف والای انقلاب اسلامی ارائه دهد.

تاریخچه وحدت حوزه و دانشگاه؛ از ایده تا اجراء

ایده ی وحدت حوزه و دانشگاه با محوریت انقلاب اسلامی ایران شکل گرفت. شهید آیت الله دکتر محمد مفتح از پیشگامان این تفکر نخستین گام ها را در دهه ۱۳۵۰ برداشت. برگزاری نشست های مشترک میان دانشجویان و روحانیون در قم زمینه ساز طرح این ایده شد. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ امام خمینی(ره) تأکید ویژه ای بر همگرایی میان این دو نهاد داشتند. نام گذاری ۲۷ آذر به عنوان روز وحدت حوزه و دانشگاه به یاد شهادت شهید مفتح نشان دهنده اهمیت این موضوع در نظام اسلامی است. این مناسبت هرساله گرامی داشته می شود.

تشکیل دفتر همکاری حوزه و دانشگاه در سال ۱۳۶۲ نخستین گام عملی برای تحقق وحدت بود. این دفتر به تدوین متون درسی مشترک پرداخت و توانست علوم انسانی را به مبانی دینی نزدیک تر کند. طبق گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۹۵ بیش از ۷۵ درصد کتب علوم انسانی دانشگاه ها با رویکرد اسلامی سازی بازنگری شد. همچنین برگزاری همایش های سالانه حوزه و دانشگاه در دهه ۱۳۷۰ بستری برای گفت وگوهای علمی فراهم کرد. این اقدامات نقش مهمی در تقویت هویت علمی – دینی ایفاء کرده است.

حمایت رهبر انقلاب از وحدت حوزه و دانشگاه مسیر توسعه ی این ایده را هموارتر ساخت. در سال ۱۳۹۰ پروژه “اسلامی سازی دانشگاه ها” با تأکید ایشان به اولویت نظام آموزشی تبدیل شد. دانشگاه امام صادق(ع) به عنوان نمونه ای موفق با ترکیب علوم حوزوی و دانشگاهی در تربیت دانشجویان متخصص نتایج قابل توجهی ارائه داده است. به علاوه افزایش تعاملات علمی میان اساتید حوزوی و دانشگاهی به تقویت فضای علمی کشور منجر شده است. نمونه بارز آن همکاری در تدوین نقشه جامع علمی ایران است که در سال ۱۳۸۹ به تصویب رسید.

علل ضرورت وحدت حوزه و دانشگاه در جامعه اسلامی

وحدت حوزه و دانشگاه ضرورتی اساسی برای جامعه اسلامی است؛ زیرا به پیوند علم و دین کمک می کند. در جوامع اسلامی عدم تعامل این دو نهاد موجب شکاف میان معرفت دینی و علوم مدرن شده است. به گزارش مرکز پژوهش های اسلامی در سال ۱۳۹۸ حدود ۶۵ درصد دانشجویان معتقد بودند محتوای دروس دانشگاهی ارتباط کمی با مبانی دینی دارد. این آمار ضرورت همگرایی علمی – دینی را نشان می دهد. امام خمینی(ره) نیز در بیانات خود تأکید داشتند که وحدت این دو نهاد ضامن تمدن سازی اسلامی است.

یکی از دلایل اصلی ضرورت وحدت نقش آن در تحول علوم انسانی است. بسیاری از متفکران معتقدند که علوم انسانی غربی با مبانی معرفتی اسلامی همخوانی ندارد. در سال ۱۳۹۵ شورای تحول علوم انسانی اعلام کرد که ۴۰ درصد از دروس علوم اجتماعی به بازنگری عمیق نیاز دارد. از سوی دیگر همکاری حوزه و دانشگاه در این زمینه می تواند به تدوین مدل های بومی مبتنی بر آموزه های اسلامی کمک کند. این اقدام راهبردی باعث پیشرفت علمی و حل مسائل فرهنگی خواهد شد.

وحدت حوزه و دانشگاه می تواند فرهنگ دینی را در فضای علمی تقویت کند. بر اساس نظرسنجی خبرگزاری آنلاین در سال ۱۳۹۹ حدود ۷۲ درصد از دانشجویان خواستار افزایش ارتباط با نهادهای حوزوی بودند. این آمار نشان دهنده ی تقاضای گسترده جامعه علمی برای تعامل بیشتر است. به علاوه پژوهش های مشترک میان حوزویان و دانشگاهیان مانند پروژه “اسلامی سازی علوم پایه” در دانشگاه تهران توانسته است الگوهای موفقی را ارائه دهد. چنین اقداماتی زمینه ساز پیشرفت معنوی و علمی کشور خواهد شد.

ابعاد علمی و فرهنگی وحدت حوزه و دانشگاه

وحدت حوزه و دانشگاه تأثیرات شگرفی بر رشد علمی کشور دارد. این همگرایی باعث تولید علم بومی و اسلامی شده است. به گزارش پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در سال ۱۴۰۰ ایران با تولید ۲۰ درصد از مقالات علمی جهان اسلام در رتبه نخست قرار گرفت. این موفقیت نتیجه ی تعامل نهادهای علمی و دینی است. دانشگاه امام حسین (ع) نمونه ای از این وحدت است که علوم نظامی و دینی را ترکیب کرده و دستاوردهای خوبی ارائه داده است.

از نظر فرهنگی وحدت حوزه و دانشگاه می تواند هویت اسلامی جامعه را تقویت کند. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران اکثر دانشجویان معتقد هستند که آموزش های دانشگاهی باید ارزش های دینی را دربر گیرد. نمونه موفق در این زمینه فعالیت های فرهنگی مشترک میان حوزه علمیه قم و دانشگاه شهید بهشتی است. این فعالیت ها شامل کارگاه های آموزشی مسابقات فرهنگی و نشست های مشترک بوده که تأثیر مثبتی بر هویت دانشجویان داشته است.

یکی دیگر از ابعاد مهم کاهش شکاف های فکری میان نخبگان دینی و دانشگاهی است. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری حوزه علمیه پروژه های تحقیقاتی مشترکی را اجراء کرده است. یکی از این پروژه ها که در سال ۱۳۹۷ به پایان رسید تطبیق مفاهیم دینی با نظریات جامعه شناختی مدرن بود. این همکاری ها نشان می دهد که هم افزایی میان حوزه و دانشگاه علاوه بر ارتقای دانش به غنی سازی فرهنگ عمومی کمک کرده است.

برنامه های اجرایی در راستای وحدت حوزه و دانشگاه

در دهه های اخیر برنامه های متعددی برای تحقق وحدت حوزه و دانشگاه اجراء شده است. یکی از مهم ترین این برنامه ها تشکیل دفتر همکاری حوزه و دانشگاه در سال ۱۳۶۲ بود. این دفتر تاکنون بیش از ۲۵۰ عنوان کتاب در زمینه اسلامی سازی علوم منتشر کرده است. به عنوان نمونه کتاب “مبانی اسلامی اقتصاد” که در سال ۱۳۹۴ توسط این دفتر تدوین شد به عنوان منبع رسمی دانشگاه ها معرفی شده است. این اقدامات نقش مهمی در نهادینه سازی ارتباط میان این دو حوزه داشته است.

یکی دیگر از برنامه های اجرایی ایجاد رشته های مشترک میان حوزه و دانشگاه است. دانشگاه تربیت مدرس و حوزه علمیه قم در سال ۱۳۸۸ رشته “مطالعات اسلامی علوم انسانی” را راه اندازی کردند. همچنین طرح همایش های سالانه با موضوع وحدت حوزه و دانشگاه مانند همایش سال ۱۳۹۹ در دانشگاه تهران بستری برای تبادل ایده ها فراهم کرده است.

نهادسازی های مرتبط نیز در تحقق این وحدت تأثیرگذار بوده اند. شورای تحول و ارتقای علوم انسانی زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی از سال ۱۳۸۹ فعالیت خود را آغاز کرد. این شورا در سال ۱۴۰۱ اعلام کرد که بیش از ۳۵ درصد از سرفصل های دروس علوم انسانی در مقطع کارشناسی ارشد بازنگری شده اند. افزون بر این طرح های پژوهشی مشترک مانند پروژه “اصول فقه اسلامی در مدیریت” که با همکاری دانشگاه علامه طباطبایی و حوزه علمیه قم انجام شد نمونه ی موفق دیگری از این هم افزایی است.

نقش شهیدان انقلاب در تحقق وحدت حوزه و دانشگاه

شهید آیت الله دکتر محمد مفتح به عنوان بنیان گذار ایده «وحدت حوزه و دانشگاه» نقشی بی بدیل در این زمینه داشت. وی با برگزاری جلسات مشترک میان اساتید دانشگاه و علمای حوزه در دهه ۱۳۵۰ بنیان وحدت را پایه گذاری کرد. شهادت ایشان در ۲۷ آذر ۱۳۵۸ موجب شد این روز به عنوان نماد وحدت حوزه و دانشگاه معرفی شود. نام گذاری این روز در تقویم رسمی کشور تأکیدی بر اهمیت تلاش های شهید مفتح است که راه را برای تعامل میان این دو نهاد باز کرد.

شهید مرتضی مطهری نیز در تبیین فلسفه و مبانی وحدت نقش مهمی ایفاء کرد. تألیفات وی مانند کتاب “تعلیم و تربیت در اسلام” پایه گذار بسیاری از برنامه های آموزشی مشترک میان حوزه و دانشگاه شد. به عنوان مثال در سال ۱۳۹۵ این کتاب به عنوان منبع درسی در بیش از ۳۰ دانشگاه کشور تدریس می شد. شهید مطهری همچنین با حضور در دانشگاه ها و حوزه ها فضایی برای گفت وگو میان نخبگان علمی و دینی فراهم کرد که در شکل گیری این وحدت تأثیرگذار بود.

شهیدان دیگر مانند شهید بهشتی نیز در تحقق وحدت حوزه و دانشگاه نقش داشتند. شهید بهشتی با تأسیس مدارس اسلامی مدرن مانند مدرسه علوی در دهه ۱۳۴۰ تلاش کرد ارتباط میان علم مدرن و آموزه های دینی را تقویت کند. از سوی دیگر حضور او در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ زمینه ساز تثبیت جایگاه حوزه و دانشگاه در نظام اسلامی شد. تأکید شهید بهشتی بر توسعه ی علمی همراه با ارزش های دینی الگوی قابل توجهی برای تعامل میان این دو نهاد ارائه کرد.

وحدت حوزه و دانشگاه از نگاه امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری

امام خمینی(ره) وحدت حوزه و دانشگاه را یکی از ضرورت های اصلی نظام اسلامی می دانستند. ایشان تأکید داشتند که علم و دین دو بال پیشرفت جامعه اسلامی هستند و بدون تعامل این دو تمدن سازی ممکن نیست. در سخنرانی سال ۱۳۵۹ امام خمینی(ره) فرمودند: «اگر دانشگاه و حوزه علمیه همدیگر را بفهمند هیچ قدرتی نمی تواند به این ملت آسیب برساند.» این رویکرد باعث شد تا طرح هایی مانند اسلامی سازی دانشگاه ها در دهه ۱۳۶۰ با محوریت تأمین محتوای درسی مشترک شکل بگیرد. حمایت ایشان از نهادهایی مانند دفتر همکاری حوزه و دانشگاه نیز تأثیر بسزایی در تقویت این ایده داشت.

مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای وحدت حوزه و دانشگاه را نه تنها ضرورتی داخلی بلکه راهبردی برای «تمدن سازی اسلامی» می دانند. ایشان در سال ۱۳۸۱ در دیدار با اساتید و دانشجویان فرمودند: «دانشگاه و حوزه باید با هم در پیشبرد کشور همکاری کنند؛ جدایی این دو خطرناک است.» همچنین تأکید کردند که علوم انسانی باید مبتنی بر آموزه های اسلامی بازنگری شود. در این راستا در سال ۱۳۸۹ نقشه جامع علمی کشور با تأکید بر نقش آفرینی حوزه و دانشگاه تصویب شد. این طرح مبانی علمی را با اهداف فرهنگی – دینی تلفیق کرد.

رهبر معظم انقلاب وحدت حوزه و دانشگاه را عامل تقویت هویت ملی و مقابله با نفوذ فرهنگی می دانند. ایشان در سال ۱۳۹۷ در دیدار با دانشجویان گفتند: «حوزه و دانشگاه باید در برابر تهاجم فرهنگی غرب متحد باشند.» یکی از اقدامات مهم در این زمینه حمایت از تشکیل مراکز پژوهشی مشترک بوده است. به عنوان مثال مؤسسه امام خمینی (ره) با مشارکت حوزه علمیه و دانشگاه ها پژوهش های متعددی در زمینه اسلامی سازی علوم انجام داده است. این نگاه راهبردی وحدت حوزه و دانشگاه را به یک محور اساسی برای پیشرفت کشور تبدیل کرده است.

تأثیر وحدت حوزه و دانشگاه بر اسلامی سازی علوم انسانی

وحدت حوزه و دانشگاه تأثیر مستقیمی بر اسلامی سازی علوم انسانی داشته است. این تلاش ها از دهه ۱۳۶۰ با هدف بازنگری در مبانی علوم انسانی آغاز شد. به گزارش شورای تحول علوم انسانی تا سال ۱۴۰۰ بیش از ۵۰ درصد از سرفصل های دروس علوم انسانی دانشگاه ها با رویکرد اسلامی بازنگری شده اند. رشته هایی مانند فلسفه اسلامی اقتصاد اسلامی و روان شناسی اسلامی از نتایج این وحدت هستند. نمونه بارز این رویکرد تأسیس رشته «مطالعات اسلامی علوم انسانی» در دانشگاه باقرالعلوم (ع) است.

برگزاری نشست های مشترک میان اساتید حوزوی و دانشگاهی نیز نقش مهمی در پیشبرد این هدف داشته است. به عنوان مثال در سال ۱۳۹۸ نشست تخصصی “اسلامی سازی علوم اجتماعی” با حضور نخبگان دانشگاهی و حوزوی در قم برگزار شد. این نشست ها به تدوین متون درسی مشترک کمک کرده اند. کتاب «مبانی جامعه شناسی اسلامی» که در سال ۱۳۹۷ منتشر شد یکی از نتایج چنین همکاری هایی است. این کتاب اکنون در بیش از ۲۰ دانشگاه کشور تدریس می شود.

پژوهش های مشترک حوزه و دانشگاه در این زمینه نیز بسیار مؤثر بوده اند. برای نمونه پروژه “نظریه پردازی اسلامی در اقتصاد” که در سال ۱۳۹۵ با همکاری دانشگاه تهران و حوزه علمیه قم انجام شد به عنوان یکی از طرح های موفق معرفی شده است. این همکاری ها به تقویت مبانی نظری علوم انسانی با محوریت آموزه های اسلامی منجر شده است. همچنین طبق گزارش مرکز پژوهش های اسلامی بیش از ۳۰۰ مقاله علمی در این زمینه طی پنج سال گذشته منتشر شده اند.

نقش نهادهای علمی و فرهنگی در تقویت وحدت حوزه و دانشگاه

نهادهای علمی و فرهنگی نقشی کلیدی در تقویت وحدت حوزه و دانشگاه ایفاء کرده اند. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه از مهم ترین این نهادها در سال ۱۴۰۱ گزارش داد که اکثر دانشگاه ها از منابع علوم انسانی تدوین شده توسط آن استفاده می کنند. همچنین برگزاری کارگاه های مشترک میان اساتید حوزوی و دانشگاهی از فعالیت های تأثیرگذار این دفتر بوده است.

شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز از دیگر نهادهای فعال در این حوزه است. این شورا در سال ۱۳۸۹ با تدوین نقشه جامع علمی کشور راهبردهایی برای افزایش تعامل حوزه و دانشگاه ارائه کرد. به عنوان مثال تأسیس کرسی های نظریه پردازی در دانشگاه ها مانند کرسی فلسفه اسلامی در دانشگاه تهران نتیجه این اقدامات است. طبق آمار تا سال ۱۳۹۸ بیش از ۱۵۰ کرسی مشترک در حوزه علوم انسانی برگزار شده است.

علاوه بر این مراکز تحقیقاتی مانند مؤسسه امام خمینی(ره) نیز در پیشبرد این وحدت تأثیر بسزایی داشته اند. این مؤسسه تاکنون بیش از ۲۰۰ پروژه تحقیقاتی با موضوع تلفیق علوم دینی و دانشگاهی اجراء کرده است. نمونه ای از این فعالیت ها پروژه «رویکردهای اسلامی در روان شناسی» بود که در سال ۱۳۹۷ به پایان رسید. این نهادها با ایجاد بسترهای پژوهشی مشترک زمینه ساز تعاملات بیشتر میان نخبگان علمی و دینی شده اند.

نقش حوزه و دانشگاه در توسعه «تمدن نوین اسلامی»

وحدت حوزه و دانشگاه نقشی محوری در دستیابی به تمدن نوین اسلامی ایفاء می کند. این تعامل علمی و فرهنگی می تواند به تولید دانش بومی و گسترش ارزش های اسلامی در جهان منجر شود. مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۵ در دیدار با اساتید دانشگاه تأکید کردند که وحدت این دو نهاد پایه گذار تمدن نوین اسلامی است. به عنوان نمونه پروژه های مشترک در زمینه اقتصاد اسلامی مانند طرح “بانکداری بدون ربا” که در دهه ۱۳۷۰ اجراء شد به تقویت مبانی اقتصادی این تمدن کمک کرده است.

همچنین حوزه و دانشگاه می توانند با تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد مسیر توسعه ی این تمدن را هموار کنند. دانشگاه امام صادق (ع) نمونه ای موفق از ترکیب علوم حوزوی و دانشگاهی است. طبق گزارش این دانشگاه بیش از ۷۵ درصد فارغ التحصیلان آن در حوزه های مدیریتی و فرهنگی فعالیت می کنند. این رویکرد به پرورش نخبگان دینی و علمی کمک کرده است که می توانند نقش مؤثری در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ایفاء کنند.

از سوی دیگر تلاش برای بازنگری در علوم انسانی و تطبیق آن با مبانی اسلامی یکی از ضروریات تمدن سازی اسلامی است. در سال ۱۴۰۰ شورای تحول علوم انسانی اعلام کرد که بیش از ۵۰ درصد از برنامه های درسی علوم اجتماعی بازنگری شده است. این تحولات علمی پایه گذار ایجاد نظام های اجتماعی و فرهنگی مبتنی بر آموزه های اسلامی خواهد بود. وحدت حوزه و دانشگاه با چنین اقداماتی می تواند الگوی عملیاتی برای گسترش تمدن نوین اسلامی در جهان ارائه دهد.

چالش ها و راهکارهای تحقق وحدت حوزه و دانشگاه

روند تحقق وحدت حوزه و دانشگاه با چالش های متعددی روبه رو بوده است. یکی از مهم ترین چالش ها تفاوت در روش های آموزشی و پژوهشی این دو نهاد است. دانشگاه ها به شیوه علمی و تجربی تأکید دارند در حالی که حوزه ها بیشتر بر اصول استدلالی و نقلی متمرکز هستند. این تفاوت در رویکرد باعث شده است که تعاملات علمی میان حوزه و دانشگاه به کندی پیش برود. به عنوان مثال در گزارشی از شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۹۹ به نبود منابع مشترک درسی میان این دو نهاد اشاره شد.

چالش دیگر کمبود برنامه های عملیاتی برای اجرایی کردن وحدت است. علی رغم وجود نهادهایی مانند دفتر همکاری حوزه و دانشگاه هنوز بسیاری از دانشگاه ها و حوزه ها همکاری مؤثری در اجرای برنامه های مشترک ندارند. به گزارش مرکز پژوهش های مجلس در سال ۱۴۰۱ تنها کمی از دانشگاه های کشور در پروژه های مشترک خاص با حوزه علمیه شرکت داشته اند. این آمار نشان دهنده ی نیاز به تدوین برنامه های گسترده تر و مؤثرتر برای تقویت تعاملات است.

برای غلبه بر این چالش ها تدوین برنامه های آموزشی و پژوهشی مشترک از مهم ترین راهکارهاست. ایجاد رشته های تلفیقی مانند علوم اسلامی و اقتصاد می تواند به ارتقای سطح همکاری ها کمک کند. همچنین برگزاری دوره های آموزشی و کارگاه های مشترک برای اساتید حوزه و دانشگاه می تواند به نزدیک تر کردن دیدگاه ها منجر شود. تجربه ی موفق دانشگاه امام صادق(ع) و حوزه علمیه قم در سال ۱۳۹۸ که بیش از ۵۰ کارگاه مشترک برگزار کردند نشان دهنده تأثیر مثبت این رویکرد است.

با توجه به مطالب فوق «وحدت حوزه و دانشگاه» یکی از ضرورت های اساسی برای پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی و ایجاد «تمدن نوین اسلامی» است. این وحدت نه تنها در تقویت مبانی علمی و فرهنگی کشور نقش دارد بلکه به تحقق استقلال فکری و علمی نیز کمک می کند. تجربه های موفق در اسلامی سازی علوم ایجاد رشته های مشترک و تدوین متون درسی با رویکرد دینی نشان می دهد که این تعاملات می تواند به تولید علم بومی و گسترش ارزش های اسلامی منجر شود.

نقش برجسته ی امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری در تبیین ضرورت وحدت حوزه و دانشگاه و حمایت آن ها از نهادهای علمی و فرهنگی راهگشای تحقق این هدف بوده است. با این حال برای دستیابی به نتیجه ای مطلوب باید به چالش هایی مانند تفاوت در رویکردهای علمی و کمبود برنامه های اجرایی توجه شود. تقویت تعاملات میان حوزه و دانشگاه ایجاد زیرساخت های پژوهشی مشترک و ترویج گفتمان وحدت می تواند این مسیر را هموارتر کند.

در نهایت وحدت حوزه و دانشگاه نه تنها به عنوان یک راهبرد علمی – فرهنگی بلکه به عنوان یکی از محورهای اصلی تمدن سازی اسلامی شناخته می شود. استمرار تلاش ها در این زمینه الگویی برای سایر جوامع اسلامی خواهد بود تا از طریق تعامل علم و دین مسیری برای پیشرفت و توسعه پایدار ایجاد کنند.

انتهای پیام