جشن شب چله که از مهم ترین جشن های ملی ایران زمین است با آیین های نمایشی گوناگونی همراه بوده و یکی از نکات جالب توجه در اجرای این آیین ها حضور پررنگ دختران نوجوان است.
جواد انصافی یکی از هنرمندانی است که سال هاست در اجرای نمایش های ایرانی فعالیت دارد. او علاوه بر اجرای آثار نمایشی ایرانی پژوهش هایی هم در زمینه آیین های نمایشی انجام داده است.
انصافی که سال ۹۴ نمایش «چله زیر و عمو چله جون» را بر اساس آیین های نمایشی یلدا و سیاه بازی روی صحنه برده است در گفتگو با مجله سلامتی ایران به تشریح آیین های نمایشی شب چله می پردازد.
او یادآوری می کند: تمام آیین های ایرانی جنبه نمایشی دارند چون کسانی که در روستاها و شهرهای کوچک زندگی می کرده اند این آیین ها را در قالب نمایش اجرا می کرده اند و مردم هم به دنبال شان راه می افتاده اند و آنان را تماشا می کرده اند.
او ادامه می دهد: یلدا یا درست تر بگوییم شب چله یکی از مهم ترین جشن های ماست چراکه در این جشن طولانی ترین شب سال سپری می شود و جدال میان تاریکی و روشنایی رخ می دهد. آخرین شب پاییز بلندترین شب سال است و همه مردم امید دارند که روشنایی بر تاریکی چیره شود و این گونه است که این شب را جشن می گیرند چراکه از فردای آن روز طولانی تر می شود و هر روز روشنایی بر تاریکی پیشی می گیرد.
او با اشاره به میوه هایی که شب یلدا استفاده می شود اضافه می کند: تمام این میوه ها مانند انار خرمالو نارنگی و … به رنگ طلوع و غروب است که از سرخی به زردی و نارنجی می گراید. از سوی دیگر بر سر سفره یلدا حتما آجیل تناول می شده که یک خوراک فاسدنشدنی است؛ هم مقوی است و هم مغذی و یک کاسه کوچک آن نیاز بدن را تامین می کند . آجیل از شب چله آغاز می شود و در آیین هایی مانند چهارشنبه سوری نوروز و مهرگان هم ادامه پیدا می کند و مردم در مراسم چهارشنبه سوری برای قاشق زن ها یک کاسه آجیل می ریخته اند.
او که پیش تر برای اجرای نمایشش پژوهش هایی درباره آیین های شب چله انجام داده با اشاره به دیگر آیین های یلدایی می افزاید: در منطقه لرستان و میاندره در برخی از روستاها هنوز این آیین اجرا می شود که تمام کسانی که دختران زیر ۹ سال دارند جمع می شوند چرون دختر زیر ۹ سال پاک و پاکیزه است. مادران این دختران نام دختر خود را بر روی کاغذ می نویسند و در کلاه خالو که بزرگ ده است می اندازند. یعنی مادران باید باسواد باشند و توانایی نوشتن داشته باشند و این یعنی باسواد شدن یکی از الزامات شب چله است. خالو یکی از این اسم ها را بیرون می آورد و نام آن دختر را «چله زری» می گذارند که نماد سرما و دشمن است. ولی اهالی ده می دانند که باید به این دشمن به چشم خوب بنگرند و با او دوست باشند. برای این کار بر تن او رخت عروس می پوشانند و او را سوار بر الاغ در تمام ده می چرخاندند و این شعر را اجرا می کردند:
«چله زری چله زری/ امسال و سال دگری
آتیش و آتیش بازیه
چله زری راضیه
اول چار چاریه هم عید و هم بهاره (۲)
چله برو به شادی از این دیار و وادی(۲)
چله زری زری جون
امشبو هستی مهمون
مبارکه مبارک/ شب چله مبارک»
این آیین به معنی این است که همانطور که حافظ گفته با دوستان مروت داریم و با دشمنان مدارا و اینکه دشمن را به شادی بیرون می کنیم و از مرگ حرفی نمی زنیم.
انصافی ادامه می دهد: بعد از اجرای این آیین دختران از سرِ چشمه یک کوزه آب می آوردند چراکه الهه آب «آناهیتا» یک ایزدبانو است و دختران کوزه آب را به خانه و کنار کرسی و بخاری می آوردند و پس از آن بزرگ خانه را فرا می خواندند تا کوزه آب را بگیرد و در یک تشت صورت یکی از کودکان خانه را به همراه یک ظرف و یک رخت می شستند.
این هنرمند نمایش های ایرانی این آیین را نشانه کوشش ایرانیان برای حرمت نهادن به آب و صرفه جویی در آن می داند و می گوید: با این کار به طور نمادین نشان می دادند که تنها با یک کوزه آب می توان سه عنصر مهم را شستشو دارد. بخصوص که کشور ما به دلیل شرایط جغرافیایی خود همیشه بحث خشکسالی و صرفه جویی در آب را داشته که تا به امروز هم ادامه دارد.
انصافی که آیین های یلدایی را آیین هایی به روز می داند اضافه می کند: مهم ترین نکته در آیین آب این است که بانوی بزرگ خانه اجازه نمی دهد تا آبی که با آن شستشو انجام شده دور ریخته شود بلکه باید آن را در آب روان بریزند. این آب در میان آب روان دوباره پاک می شده یعنی هزاران سال پیش ایرانیان فاضلاب را تصفیه می کردند. مانند امروز که غربیان فاضلاب را تصفیه و برای آبیاری از آن استفاده می کنند.
این هنرمند تئاتر با تشریح دیگر آیین های شب چله می افزاید: هنوز در مناطق مختلف اردبیل این رسم هست که بزرگ خانواده با چاقو یک کاسه بزرگ ماست بین اعضا قسمت می کند و به این شیوه کم خوری را توصیه و در پی آن درد و مرض ها و به قول خودشان قضا و بلا را از خود دور می کنند.
انصافی با اشاره به آخرین مرحله آیین شب یلدا ادامه می دهد: بانوی بزرگ خانواده به تعداد مهمانان خود کلوچه درست می کرد و در یکی از این کلوچه ها مهره ای می گذاشت و این مهره به هر کس می افتاد به او جایزه می دادند. یعنی چیزی شبیه یک مسابقه در خانواده برگزار می شد تا هیجان آن شب و آن جشن بیشتر بشود. البته این موضوع یک پشتوانه علمی هم دارد چراکه باید کلوچه ها به آرامی جویده شود تا مهره باعث شکستن یا آسیب زدن به دندان نشود. درواقع به نوعی آموزش آداب غذا خوردن ایرانی است که لقمه ها را کوچک برداریم و آرام بجویم. اینها مجموعه ای از آیین هایی است که نیاکامان در شب چله انجام می داده اند.
انتهای پیام