مسعود پزشکیان اواخر آبان ماه ۱۴۰۳ در حاشیه سفر هیئت ایرانی برای شرکت در دوازدهمین دور گفتگوی دینی «مرکز گفتگوی ادیان و فرهنگ های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی» و «نهاد گفتگوی ادیان واتیکان» نامه ای به پاپ فرانسیس نوشت و از او خواست توان خود را برای جلوگیری از ادامه تجاوزات غیرانسانی برقراری صلح و آتش بس و ایجاد فرصتی برای ارسال کمک های بشر دوستانه به آسیب دیدگان به کار گیرد و سران کشورهای جهان به ویژه دولت های مسیحی را به کمک به این امر مهم ترغیب نماید.
پاپ فرانسیس و واتیکان چه اندازه می تواند در بحران ها و چالش های بین المللی نقش مؤثر داشته باشد؟ نقش دیپلماسی دینی در رفع ناآرامی ها و بحران های منطقه ای و جهانی چه اندازه می تواند مفید و مؤثر باشد؟ آیا گفت وگو با واتیکان در بهبود روابط ایران با غرب می تواند مؤثر باشد؟ دین آنلاین درباره این موضوعات و مسائل با محمد مسجدجامعی سفیر اسبق ایران در واتیکان به گفت وگو پرداخت.
محمد مسجدجامعی سفیر اسبق ایران در واتیکان که مؤسس نخستین گفت وگوهای رسمی ایران و واتیکان به شمار می رود معتقد است ارتباط ایران و واتیکان فراتر از روابط دوجانبه و نمادی از احترام متقابل بین دو مرکز دینی و فرهنگی است. به عقیده وی روابط با واتیکان از نظر رمزی و سمبلیک اهمیت دارد و از سویی می تواند به بهبود تصویر ایران در جهان کمک کند.
مسجدجامعی با مروری تاریخی به روابط دوجانبه ایران و واتیکان می گوید که رابطه دیپلماتیک با واتیکان از سال ۱۹۵۳ میلادی شروع شد و نخستین گفت وگوی رسمی در سال ۱۳۷۳ برگزار شد. این گفت وگوها طبیعتاً بر تعاملات مثبت و اعتمادسازی در سطوح بین المللی تاثیر می گذارد.
اهمیت ایران برای واتیکان در سالیان گذشته و با ظهور داعش دوچندان شد. ایران تنها دولت منطقه بود که به صورت رسمی در خط مقدم مبارزه با داعش حضور یافت و از کیان پیروان ادیان و مسیحیان منطقه دفاع کرد. از سوی دیگر ایران پایگاه شیعیان جهان است و اگر نهادی بخواهد با شیعیان جهان به طور مؤثر وارد گفت وگو شود نمی تواند ایران را نادیده بگیرد. به عقیده مسجد جامعی «واتیکان به دنبال ارتباط با شیعیان است و مرکزیت ایران به عنوان مرکز تشیع این روابط را مهم تر می کند.» این ارتباطات می تواند هم به تصویر بین المللی ایران کمک کند و هم نقش واتیکان را در معادلات منطقه ای تقویت کند.
دیپلماسی دینی در کنار دیگر انواع دیپلماسی موضوعی است که کمتر برای ایجاد صلح و دور کردن تهدیدهای جهانی به آن توجه شده است؛
به باور مسجدجامعی در گفت وگوهای میان ایران و واتیکان نه تنها مسائل دینی مطرح می شوند بلکه نتایج سیاسی و اجتماعی آن هم حائز اهمیت است. این نوع روابط نشانه ای از روح اعتمادسازی و همکاری در عرصه بین المللی دارد که می تواند بر سیاست خارجی تأثیرگذار باشد.
در این میان نامه اخیر ریاست جمهوری ایران به پاپ فرانسیس دارای اهمیت راهبردی است. به گمان سفیر اسبق ایران در واتیکان بعید نیست برای پاپ فرانسیس که تمایلش را برای میانجیگری در ماجرای جنگ اوکراین نشان داد و آمادگی اش را برای سفر به کره شمالی و ترمیم روابط دو کره اعلام کرد نوعی میانجی گر در مورد ایران جذاب نباشد. پاپ موجود پاپی استثنایی است و مواضعی ترقی خواهانه دارد. ما از حضور او کم استفاده کرده ایم حال آنکه به نظر می رسد مایل به همکاری بیشتری با ما بوده و هست.
گفت وگوی ایران با یک مرکز بزرگ دینی مانند واتیکان چه منافع ملی و بین المللی می تواند در مقاطع مختلف به همراه داشته باشد؟
محمد مسجدجامعی: اینکه ما با واتیکان گفت وگو می کنیم به این معناست که روابط دوجانبه در سطح مناسب و قابل قبولی قرار دارد. ممکن است این روابط در همه مواقع کاملاً مطلوب نباشد اما نشان دهنده این است که سطح روابط در حدی است که گفت وگوها می توانند ادامه یابند.
رابطه با مرکزیت کلیسای کاتولیک که جمعیت بزرگی را در سطح جهان نمایندگی می کند هم برای ما و هم برای آنها مهم است. این موضوع از دو منظر اهمیت دارد:
یکم. اهمیت رمزی و سمبلیک: این اهمیت برای افکار عمومی بین المللی است و اینکه طرفین با یکدیگر رابطه محترمانه ای دارند؛ خصوصاً در آنجا که این روابط با کشور حساسی همچون ایران است. در شرائط کنونی حسّاسیت ها نسبت به ایران فراوان است و گفتگوی با این کشور حداقل برای ناظرانی که همه مسائل و تحولات ایران را رصد می کنند معنی دار است.
دوم. اهمیت متقابل: برای واتیکان مهم است که با ایران به عنوان یک کشور تأثیرگذار در منطقه و در جوامع شیعی رابطه خوبی داشته باشد و برای ما نیز ارتباط با این مرکز که موقعیت جهانی شناخته شده ای دارد می تواند در عرصه های مختلف مفید باشد.
گفت وگوی اخیر دوازدهمین دور از این سلسله گفت وگوها بود. نخستین دور آن در زمان مأموریت خود من انجام شد. برگزاری اولین دور که در تهران برگزار شد با دشواری ها و چالش های زیادی همراه بود و در نهایت در سال ۱۳۷۳ به انجام رسید. در آن زمان آنان چنین گفتگویی را به دلائل مختلف نمی خواستند که پس از نشیب و فرازهای فراوانی بالاخره برگزار شد و ادامه یافت.
یعنی در زمان شاه ایران گفت وگو رسمی با واتیکان نداشته است؟
نه گفت وگوی رسمی به این معنا که امروز وجود دارد نبوده؛ اگرچه ارتباط وجود داشته است. اصولاً ارتباط ما با واتیکان از سال ۱۹۵۳ آغاز شده است. و خصوصاً در دهه هفتاد قرن گذشته این روابط فعال تر می شود.
به هنگام عزیمت ام به واتیکان مرحوم اسقف عیسایی تنها اسقف ایرانی الاصل بود. او تحصیلات خود را در رم به پایان رسانیده و فردی عالم و متواضع بود. تعریف می کرد که در کودکی زمانی که تنها دوازده سال داشت برای تحصیل دینی از ایران به کردستان عراق می رود – ایشان سنندجی بود -. به دلیل جثه کوچک و ملیتش هم کلاسی ها او را “عجمی” صدا می زدند که در عرف عراقی نوعی تحقیر محسوب می شود. اما وقتی در امتحانات رتبه اول را حائز می شود مورد احترام واقع می شود و نگاه ها نسبت به او تغییر می کند. او هم کلاس پاتریارک کلدانی – کاتولیک ها کاردینال بیداوید بود و محل استقرارش در بغداد. او را کاملاً می شناختم و یک بار هم به ایران آمد. از بهترین شخصیت های مسیحی خاورمیانه بود.
او می گفت که جوان بودم و همراه با اسقف پاپالاردو که نماینده دینی پاپ در ایران بود به دیدار آیت الله کاشانی رفتیم. آیت الله کاشانی در آن زمان رئیس مجلس بود و به گرمی ما را پذیرفت. ایشان سؤالات متعددی درباره پاپ ها و کلیسای کاتولیک می کند چراکه تشکیلات واتیکان برایش جالب و بلکه بسیار جالب بود. ملاقات طولانی شد و سپس گفت: چرا ما با واتیکان رابطه نداریم؟ همان جا نامه ای می نویسد به دکتر مصدق نخست وزیر وقت و پیشنهاد می کند این موضوع در هیئت دولت مطرح و رابطه دیپلماتیک آغاز شود.
روند تاریخی ارتباط
این نامه به هیئت دولت رفت اما کمی بعد دولت مصدق سقوط کرد و رژیم پهلوی این رابطه را برقرار ساخت. از سال ۱۹۵۳ روابط رسمی و دوجانبه آغاز شد و هر دو طرف در کشورهای یکدیگر سفیر مقیم داشتند.
تحولات بعدی
به هر حال از دهه هفتاد میلادی ارتباط ها بیشتر می شود خصوصاً در زمان پل ششم که یکی از عالم ترین و فرهنگ دوست ترین پاپ های قرن بیستم بود گفتگوهایی بین مقامات دینی و فلسفی ایران و واتیکان صورت گرفت. بد نیست خاطره ای در مورد رابطه دوجانبه نقل کنم.
سفیر ونزوئلا در واتیکان در زمان مأموریتم آقای فولمر نقل می کرد که در دوران پاپی پل ششم به دیدار پاپ رفتم و کتاب کوچک «انسان و طبیعت» دکتر نصر را که تازه منتشر شده بود به او هدیه دادم. در ملاقات بعدی که مدتی بعد انجام می شد او می گوید کتاب را در همان شب اول خواندم و تشکر می کند که چنین کتاب جالبی را به او داده است.
آقای فولمر اصلاً هلندی بود و فارغ از سمت سفارت از شخصیت های بنام ونزوئلا بود و همسر امریکایی اش در ارائه خدمات آموزشی بسیار فعال بود. هر دو کاتولیک های متدینی بودند. و هر دو در روزهای کنفرانس جمعیت در قاهره به نفع نقطه نظرات واتیکان فعال بودند. ظاهراً خود دکتر نصر و برخی از روحانیان و روشنفکران آن زمان با واتیکان رفت وآمد داشته اند.
گفت وگوهای رسمی اخیر
چنانکه گفته شد اولین گفتگو در ۱۳۷۳ در تهران برگزار شد و دور اخیر دوازدهمین دوره این مذاکرات بود. از همان ابتدا قرار بر این بود که یک دور در تهران و دور بعدی در رم برگزار شود به صورت دوسالانه. این نوع گفت وگوی دوره ای میان ایران و واتیکان کم وبیش منحصربه فرد است و کشورهای معدودی چنین روابطی دارند.
این موضوع هم برای ایران و هم برای واتیکان اهمیت دارد که دلایل آن را خواهم گفت.
برای موارد دیگر چه کشورهایی هستند که واتیکان با آن ها گفت وگوی دوجانبه دارد؟
برای مثال آن ها گفت وگویی با مصر دارند اما نه با دولت مصر بلکه با الازهر. البته در حال حاضر دقیقاً یادم نیست که با چه کشورهای دیگری چنین گفت وگوهایی دارند. اگر باشد معدود هستند.
گفت وگوهای واتیکان با دیگر کشورها معمولاً پیرامون چه اهدافی است؟
این گفت وگوها اغلب به انگیزه ای جز انگیزه های علمی و فلسفی و حتی الهیاتی برگزار می شود و نتایج سیاسی و احیاناً اجتماعی آن بیشتر مورد توجه است. حتی گفتگوی آنها با یهودیان هم این چنین است. گفتگوی آنان با واتیکان عمدتاً و بلکه کلاً با اهداف سیاسی صورت می گیرد که البته همیشه هم بدان دست می یابند. به عنوانی واتیکانی ها مجبورند امتیازات مورد توقع آنان را بدهند.
یعنی می شود گفت بخشی از دیپلماسی است؟
بله دقیقاً. می توان آن را “دیپلماسی دینی” نامید.
دیپلماسی دینی دقیقاً چه شاخصه هایی دارد؟
دیپلماسی دینی به این معنا است که از ارتباطات دینی جهت تسهیل ارتباط ها و تقویت اعتماد چه برای طرفین و چه برای طرف های دیگری که ناظر هستند بهره گرفته شود برای ارتقای روابط ایجاد ثبات تقویت همکاری های متقابل و اطمینان بخشی به کسانی که به این روابط و یا به طرفی که گفتگو می کند حساس هستند.
اهمیت ایران برای واتیکان چگونه است؟
از نظر واتیکانی ها رابطه با ایران یعنی ارتباط با یک کشور مهم در منطقه. که هم خود ایران اهمیت دارد و هم نفوذ و نقش او در منطقه. برای مثال در جریان حوادث پس از انقلاب های عربی و ظهور گروه های تکفیری این گروه ها اهدافی همچون حذف پیروان سایر ادیان و از جمله مسیحیان را در منطقه داشتند.
آن ها تعداد زیادی از کلیساها دیرها و مراکز تاریخی مسیحیان را نابود کردند. این اقدامات وحشت زیادی بین مسیحیان منطقه از جمله در سوریه مصر لبنان اردن و به ویژه در عراق ایجاد کرد. تقریباً سه چهارم مسیحیان عراقی پس از این حوادث مهاجرت کردند. این مهاجرت از سایر کشورها هم انجام شد.
نقش ایران در برابر تکفیری ها
ایران تنها کشوری بود که به صورت عملیاتی در برابر جنبش تکفیری ها ایستاد. این سیاست ایران از نظر واتیکان بسیار مهم بود. علاوه بر این از طریق رابطه با ایران واتیکان می توانست با جهان تشیع ارتباط برقرار کند. همچنین این روابط به واتیکان کمک می کرد تا به کشورهای غربی نشان دهد که با ایران که برای آن ها یک موضوع حساس و مهم است رابطه ای نزدیک و دوستانه دارد. این موضوع هم برای واتیکان مهم است و هم برای غربی ها. بخشی از اعتبار واتیکان به دلیل همین نوع ارتباط ها است. از چین و ویتنام گرفته تا ایران و عراق.
گفت وگو با واتیکان مزیت هایی هم برای ایران دارد؟
این روابط برای ایران نیز اهمیت داشت. بسیاری از اتهاماتی که به ایران درباره عدم تحمل پیروان دیگر ادیان زده می شد به واسطه این روابط تا حد زیادی کاهش می یافت و باعث بهبود تصویر ایران می شد. بیان نمونه هایش محتاج وقت بیشتری است.
ساختار گروه های مسیحی در ایران
در ایران سه گروه عمده مسیحی وجود دارند:
ارامنه که کلیساهای خاص خود را دارند. و تعداد بسیار معدودی ارامنه – کاتولیک.
آشوری ها که آن ها نیز کلیساهای خودشان را دارند.
کلدانی کاتولیک ها که کلیساهای خود را دارند.
علاوه بر این ها تعداد بسیار کمی از رومن کاتولیک ها در ایران حضور دارند که عمدتاً غیرایرانی و دیپلمات ها یا کارمندانی از دیگر کشورها هستند. ایرانیان اصلی که رومن کاتولیک باشند فوق العاده معدود و محدودند.
اگر ایران بخواهد با غرب گفت وگو کند واتیکان چه تأثیری می تواند بر این گفت وگوها داشته باشد؟ برای نمونه آیا در ماجرای هسته ای و گفت وگوهای ایران و پنج به علاوه یک میانجیگری واتیکان می تواند مؤثر باشد؟
واتیکان نقشی در این زمینه ندارد و خودشان هم نمی خواهند چنین نقشی ایفا کنند. در مناطق متشنج اگر از آن ها خواسته شود ممکن است وارد عمل شوند اما معمولاً به صورت مستقل مایلند نقش خود را ایفا کنند.
نمونه های نقش آفرینی واتیکان
در ناآرامی های چند سال اخیر ونزوئلا میان دولت مادورو و مخالفان واتیکان تمایل به میانجی گری داشت اما دولت آن را نپذیرفت.
در اختلافات مرزی شیلی و آرژانتین در دهه هفتاد واتیکان ابتکار عمل به خرج داد و موفق شد دو کشور را به نتیجه ای مثبت برساند. در آن ایام کاردینال سودانو سفیر واتیکان در شیلی بود که بعدها نخست وزیر مقتدر واتیکان شد و راتسینگر را به مقام پاپی رسانید. در زمان ماموریتم او این سمت را داشت و به واقع با قدرت واتیکان را مدیریت می کرد. او بود که توانست اوضاع نسبتاً آشفته آنجا را در سالیان آخر عمر ژان پل دوم با اصرار بر انتخاب راتسینگر به سامان آورد. او پاپ قبلی بندیکت شانزدهم است.
در سودان جنوبی و مسائل کره شمالی نیز واتیکان تمایل خود را برای میانجی گری ابراز کرده است.
پس از جنگ اوکراین پاپ گفت اگر طرفین بپذیرند آماده است میانجی گری کند.
حتی یک بار در مورد اختلافات دو کره گفت آماده است برای صلح به کره شمالی رود که هیچ نوع رابطه ای با واتیکان نداشته و ندارد.
رابطه واتیکان با ایران و تأثیر بر غرب
واتیکان سیاست مستقلی دارد و نمی خواهد به عنوان شریک یا واسطه در مسائل حضور داشته باشد. اما رابطه خوب ایران و واتیکان می تواند در تلطیف فضای بین المللی و تغییر دیدگاه ها نسبت به ایران مؤثر باشد. برای کشورهای غربی و حتی کشورهای امریکای لاتین و حتی افریقایی و آسیایی رابطه نزدیک ایران و واتیکان مهم است و تصویر بهتری از ایران در ذهن آن ها ایجاد می کند. به ویژه پاپ فرانسیس بیش از پاپ های گذشته در این زمینه فعال بود و عموم مواردی که از میانجیگری ها برشمردیم در زمان او انجام شد. احتمالاً واتیکان با توجّه به ملاحظاتش مایل باشد در مورد ایران ایفای نقش کند. به هنگام داستان گروگان گیری هم که در زمان ژان پل دوم بود آنها مایل به میانجی گری بودند.
با این حال در مورد توقعات محدودیت ها و نقش واتیکان در عرصه بین المللی باید به نکاتی توجه کرد:
یکم. نقش محدود واتیکان در روابط بین المللی
واتیکان به عنوان یک دولت شهر و مرکز کلیسای کاتولیک از نظر ساختاری و تاریخی محدودیت هایی در دخالت مستقیم در مسائل سیاسی و بین المللی دارد. تمرکز آن بیشتر بر مسائل انسان دوستانه و صلح و تسهیل گفت وگو است. مضافا در جایی دخالت می کند که طرفین آن را بپذیرند.
دوم. تفکرات و ساختار غربی واتیکان
به دلیل پیشینه تاریخی و ترکیب اعضای آن که عموماً از کشورهای توسعه یافته هستند نگاه و سیاست های واتیکان عمدتاً بر پایه دیدگاه های غربی و اروپایی شکل گرفته که گاهی ممکن است با انتظارات شرقی و جهان سومی همخوانی چندانی نداشته باشد.
سوم. چالش های داخلی در ایران و واتیکان
مسائل مربوط به حقوق اقلیت های مسیحی و مالکیت کلیساها و مراکز آموزشی و تفریحی و خدماتی و به طور کلی اوقاف آنها یکی از محورهای اصلی روابط است. حساسیت ها در این حوزه می تواند بعضاً روابط را دچار تنش کند. عدم اقبال آنها به برگزاری اولین کنفرانس به همین علت ها بود. چالش هایی که گفته شد عمدتاً همین ها بود.
چهارم. توقعات دیپلماتیک یا غیرواقعی
درخواست هایی که از پاپ برای تأثیرگذاری بر شخصیت هایی مثل ترامپ می شود عموماً غیرواقع بینانه است زیرا نفوذ پاپ در این نوع مسائل محدود است و بسیاری از شخصیت ها همچون ترامپ ارتباطی با کلیسای کاتولیک ندارند؛ و بعضاً بر ضد آن هستند اگرچه صریحاً چنین نمی گویند. البته ترامپ سابقه کلیسایی ندارد و بدان تظاهر می کند امّا کلیساهای مورد نظر او که بدانها متّکی است همگی اونجلیکال هستند که عموماً از منتقدان کلیسای کاتولیک به شمار می آیند. در اوایل ریاست جمهوریش ترامپ یکبار در مورد انتقاد غیر صریح و غیر مستقیم پاپ واکنش نسبتاً سختی نشان داد و از آن به بعد پاپ درباره او چیزی نگفت.
پنجم. تحولات در ساختار واتیکان
افزایش حضور شخصیت های غیراروپایی به ویژه در نیم قرن اخیر در کلیسای کاتولیک نشان دهنده تغییرات مهمی در این نهاد است هرچند که تفکر و ساختار «عمیق» آن همچنان غربی باقی مانده است. به اصطلاح تفکر حاکم بر «دولت عمیق» آن عمدتاً غربی است.
البته ایران و تاریخ و فرهنگ اش برای شخصیت های علمی آنها بسیار مهم و پر جاذبه است. نام ایران و پادشاهان ایران مکرر در عهد عتیق آمده است. آن سه حکیمی که از شرق پس از تولد حضرت مسیح عازم فلسطین می شوند به احتمال فراوان ایرانی بوده اند که داستان آن در اناجیل چهارگانه آمده و از مسلمات تاریخ مسیحیت است که در همه نقاشی های مربوط به تولد مسیح هم منعکس است.
قبل از رسمیت یافتن مسیحیت تعدادی مسیحی ایرانی در قلمرو امپراطوری رم به دلیل مسیحی شدن کشته می شوند و به شهادت می رسند. قبر حداقل هفت تن از این شهدا در شهر رم است. مضافاً که بدون توجه به میترائیسم ایرانی و آئین مانی نمی توان فرهنگ مسیحیت دوران نخستین را درک کرد. خصوصاً میترائیسم در این میان اهمیت فراوانی دارد. چنانکه فرهنگ ایران ساسانی و آئین زردتشت در تدوین تلمود بابلی نقش بسیاری داشته است که تحقیقات دو سه دهه اخیر بدان رسیده است. مضافاً که یکی از مهمترین قدیسان آنان سنت آگوستین و نویسنده کتاب های «شهر خدا» و «اعترافات» در ابتدا مانوی بوده است.
از همه مهمتر داستان «کلیسای فارس» است که مرکز پاتریارکی آن در شهر سلوکیه بود که این خود یکی از هفت شهر پایتخت ساسانیان یعنی تیسفون است. این همان کلیسای نسطوری است که در گذشته از مهمترین شاخه های مسیحیت بود. بسیاری از اینان اساتید دانشگاه جندی شاپور و سپس از محققان و مترجمان بیت الحکمه بغداد بودند.
واقعیت این است که به لحاظ علمی و تاریخی و بلکه الهیاتی تمامی آنچه به اختصار گفته آمد برای اساتید دانشگاه های کاتولیکی و بلکه غیر کاتولیکی مهم است اگرچه متأسفانه خود ایرانیان بدانها نمی پردازند و حتی اطلاعی از آنها ندارند و متأسفانه بعضاً آنها را نفی می کنند.
اگر بخواهید بر روی بخش خاصی از این مسائل تمرکز کنید چه مواردی را برمی شمارید؟
اهمیت روابط ایران و واتیکان در مقایسه با دیگر کشورها
یکم. روابط فراتر از دیپلماسی دوجانبه
رابطه ایران و واتیکان به دلیل رمزیت واتیکان به عنوان مرکز مسیحیت کاتولیک و جایگاهی که در حال حاضر دارد اهمیت ویژه ای دارد و نمی توان آن را به روابط معمول میان دو کشور تشبیه کرد. این روابط نه تنها برای ایران بلکه برای خود واتیکان نیز دارای اهمیت راهبردی است.
دوم. نقش واتیکان در معادلات جهانی
با وجود اینکه بسیاری از حاکمان غربی دیدگاه مثبتی نسبت به مسیحیت ندارند ارتباط با واتیکان همچنان در سیاست گذاری ها و دیدگاه های آنها نقش دارد. این نشان دهنده وزنی است که واتیکان در برخی معادلات بین المللی دارد. یکی از مهمترین عواملی که مانع از حمله امریکایی ها به سوریه در جریان مشکوک استفاده از سلاح های شیمیایی علیه مردم بود موضع گیری پاپ موجود بود. او از پیروانش دعوت کرد برای صلح دعا کنند و یک روز روزه بگیرند.
نامه اخیر به پاپ در چه چهارچوبی نوشته شد؟
یکم. زمینه و هدف: نامه اخیر ریاست محترم جمهور به پاپ عمدتاً بر مسائل انسانی و بحران های جاری در غزه و لبنان متمرکز بود. درخواست اصلی ایران از پاپ شامل کمک به برقراری صلح آتش بس و ارسال کمک های بشردوستانه بوده است.
دوم. تکرار نادر این گونه نامه ها: این نوع نامه ها در گذشته چندان متداول نبوده و موارد مشابه آن بسیار محدود بوده است. یکی از این نوع نامه ها نامه ژان پل دوم است برای رئیس جمهور امریکا بوش پسر. داستان این نامه را کاردینال پیو لاگی که قبلاً سفیر واتیکان در امریکا بود برایم نقل کرد. نامه مربوط است به داستان اشغال کویت در ۱۹۹۱ و تصمیم متحدان جهت حمله نظامی به عراق.
در مجموع رابطه با واتیکان برای ایران در راستای مشروعیت بخشی نیست زیرا مشروعیت هر نظام سیاسی ناشی از حمایت مردم آن است. بلکه این رابطه بیشتر به ایجاد فضای مناسب تر برای فعالیت دیپلماتیک و رسانه ای کمک می کند.
چالش های گفت وگو با واتیکان چیست؟ دولت ها هنگام مذاکره با واتیکان با چه چالش هایی روبرو هستند به ویژه دولت ایران؟
بهتر است به جای “چالش های گفت وگو” بگوییم که واتیکان با کدام کشورها چه نوع چالش هایی دارد. این موضوع به سیاست خارجی واتیکان و مسائلی که برایش حساسیت برانگیز است بستگی دارد.
برای نمونه اخیراً دولت نیکاراگوئه به طور یک جانبه روابطش را با واتیکان قطع کرد. با این حال واتیکان در دهه های اخیر روابطش را با هیچ کشوری قطع نکرده و همواره آمادگی برقراری ارتباط با دیگران را داشته است.
در مورد رابطه دوجانبه چالش ها عمدتاً به وضعیت مسیحیان – به ویژه مسیحیان کاتولیک که تحت نظارت و رهبری واتیکان هستند- مربوط می شود. این چالش ها شامل مسائل داخلی مانند وضعیت کشیش ها و اسقف ها و راهبه ها اجازه کار و اقامت آنان در آنجا که غیر بومی هستند و همچنین مالکیت اموال و مؤسسات است.
برای مثال در اولین دور گفت وگوها با واتیکان – که احتمالاً ایران اولین کشور بود – آقایان کاردینال آرینزه و تام میشل و فیتز جرالد درباره وضعیت مسیحیان کاتولیک در ایران و اموال غیرمنقول آنها صحبت می کردند. اینان در بخش مجمع گفتگوی ادیان بودند. آنها خواستار شفاف سازی و حل این مسائل بودند تا مذاکرات آغاز شود. این گفت وگو با تلاش زیاد و با کمک اسقف جان لویی توران وزیر خارجه وقت آغاز شد. توران به دلیل حضورش در وزارت خارجه اهمیت گفتگوی با ایران را به مراتب بهتر از آنان درمی یافت.
در مثالی دیگر چند سال پیشتر روابط واتیکان با ونزوئلا متشنج شد زیرا واتیکان متهم به حمایت از مخالفان آقای مادورو بود. مادورو این موضوع را دخالت در امور داخلی تلقی می کرد.
همچنین رابطه واتیکان با روسیه پس از فروپاشی بلوک شرق مراحل مختلفی داشت. در ابتدا تبلیغات کلیسای کاتولیک در روسیه باعث اعتراض بخش ناسیونالیست دوما شد. همچنانکه اعتراض شدید کلیسای ارتدکس روس و پاتریارک آنان الکسی دوم را برانگیخت. الکسی علی رغم تمایل فراوان ژان پل دوم به سفر به مسکو با انجام سفر مخالفت کرد. حال آنکه در آن زمان شخص یلتسین خواهان انجام این سفر بود.
خلاصه اینکه تنش های بین واتیکان و کشورها عمدتاً ناشی از مسائل داخلی مربوط به کلیسای کاتولیک یا اقلیت های کاتولیک در آن کشورها است.
گفت وگو با واتیکان: نقش پاپ و مرکز تصمیم گیری
آیا در گفت وگوهای واتیکان پاپ نقش اصلی را دارد یا مرکز گفت وگو؟
در واتیکان تصمیم گیری فرآیندی جمعی است. برخلاف برخی کشورهای جهان سوم که ممکن است تصمیمات از سوی بخش های مختلف متفاوت باشد واتیکان شبیه اکثر کشورهای اروپایی عمل می کند. لذا این بدنه است که در نهایت تصمیم می گیرد و البته پاپ را به دلیل موقعیتش که دینی هم هست نقش تعیین کننده ای است. مضافاً که پاپ ها شخصیت هایی را در «رومن کوریا» و یا «کابینه واتیکان» قرار می دهند که همفکر آنان باشند. اجمالاً باید گفت که پاپ موجود یکی از بهترین و مترقی ترین پاپ ها در طی یک قرن اخیر است. او در آرژانتین «پرونیستی» که مکتبی ناسیونالیسمی و جهان سومی بود پرورش یافته است. مضافاً که ژزوئیت هم هست. گفتگوی اخیر با ایران که در شرائط شکننده ای برای ایران انجام شد به احتمال فراوان به دلیل تمایل و شاید اصرار شخصی او بوده است. اگر پاپ دیگری به جای او بود بعید می نماید که این گفتگو برگزار می شد.
نمونه عملی: تغییرات در ساختار واتیکان
برای مثال پاپ فعلی رئیس مجمع ایمان کاتولیکی را که یک کاردینال آلمانی گرهارد مولر سخت محافظه کار بود و توسط پاپ قبلی انتخاب شده بود تغییر داد. این نشان می دهد که پاپ ها تلاش می کنند افراد هماهنگ با افکار و ایده های خود را انتخاب کنند.
به هر حال آنچه در واتیکان رخ می دهد محصول تصمیم گیری جمعی است که در مجموعه واتیکان اتخاذ می شود نه تصمیم فردی یک شخص. البته مواردی وجود دارد که پاپ به تنهایی تصمیم می گیرد و عمل می کند. برای نمونه پس از حمله روسیه به اوکراین پاپ به سفارت روسیه در واتیکان می رود. آن گونه که از مقامات واتیکان شنیدم بدون اطلاع دیگران چنین می کند یعنی با تصمیم شخصی.
کدام بخش از حاکمیت و نظام برای گفت وگو با واتیکان انتظار می رود باب گفت وگو را باز کنند و پیش قدم باشند؟ آیا با توجه به موضوع گفت وگو شاخصی وجود دارد که نشان دهد کدام دستگاه باید برای این موضوع همت گمارد؟
این گفت وگو چون یک گفت وگوی رسمی است عملاً با نظام ایران است. در این چارچوب از خیلی پیش تر تصمیم گرفته شده که بخشی که مسئولیت گفت وگو با دیگران را در معنی رسمی خود دارد مرکز گفت وگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است. لذا این گفت وگوها و به طور کلی گفت وگوهای دینی رسمی توسط این مرکز انجام می شود. این مرکز معمولاً از بخش های مختلف دعوت می کند برای شرکت در گفت وگو ولی بالاخره مسئولیتش به عنوان بخشی از نظام مربوط به همین مرکز است.
انواع و روش های گفت وگو
وقتی از گفت وگو صحبت می کنیم این گفت وگو معانی گسترده ای دارد؛ از نامه نگاری و نشستن و صحبت کردن درباره موضوعی خاص تا ارتباط دیپلماتیک. شما چه نوع گفت وگویی را مناسب و ثمربخش برای ایران و واتیکان می دانید؟ آیا نامه نگاری ها و مدل های دیگر کافی بوده اند یا نیاز به انجام پروژه های مشترک است؟
دو موضوع وجود دارد: یکی گفت وگو به معنای یک سلسله جلسات رسمی که طرفین می نشینند و درباره مسائلی که از قبل تعیین شده صحبت می کنند. این می تواند موضوعات مهم دینی الهیاتی اخلاقی اجتماعی یا فرهنگی باشد. افراد مختلف معمولاً در طول دو روز سخنرانی می کنند و سپس سؤال و جواب می شود. این خودش نوعی گفت وگوست که طرفین درباره موضوع انتخاب شده تبادل فکر می کنند.
اما در دهه های اخیر به خصوص از دهه نود و سال ۲۰۰۰ به بعد این نشست ها که معمولاً خصوصی هم هستند و جنبه رسانه ای ندارند حاکی از این است که دو مرکز مانند واتیکان و کشورهای دیگر یا مراکز و موسساتی همچون ازهر رابطه قابل قبول و احترام آمیزی دارند. برای طرفین و ناظرهای دیگر نیز همین معنا را دارد که این کشور و واتیکان رابطه مناسبی دارند. بنابراین این نوع گفت وگو جنبه سمبلیک دارد و نشان دهنده رابطه محترمانه و مناسبی است که بین آنها برقرار است.
گفت وگوی سمبلیک
اگر موضوع گفت وگو سمبلیک باشد چه مناسبت هایی وجود دارد برای انجام این گفت وگوها؟
قبل از برگزاری این گفت وگوها مسئولان مربوط به هر دو بخش یعنی کشور مورد نظر و واتیکان با همدیگر همفکری می کنند و موضوعاتی را برای سال آینده یا دو سال آینده تعیین می کنند که درباره آنها گفت وگو کنند.
یک خاطره بگویم: یاد ندارم که در کدام دور از گفت وگوها بود که شرکت داشتم. در آن زمان آقای توران در قید حیات بود و کاردینال شده و ریاست مجمع گفتگوی دینی را به عهده داشت. هیئت ایرانی در داخل واتیکان غذا می خورد و من به دلیل سابقه آشنایی پیوسته کنار آقای توران می نشستم. در طی این غذا خوردن که عموماً طولانی است صحبت های زیادی می شد. از جمله اینکه او گفت که هیئت های ایرانی گفت وگوهایشان علمی تر دقیق تر و منظم تر از دیگران است. اگرچه خود گفت وگو موضوعیت دارد ولی مهم تر جنبه سمبلیک آن است. شاید برایتان جالب باشد توران بیش از یک بار گفت چرا سفیر اعزام نمی کنید. در آن ایام سفیر جدید اعزام نشده بود. برای آنان مهم بود که ایران سفیر داشته باشد.
نماینده جهان اسلام برای گفت وگو
آیا الازهر نماینده جهان اسلام در گفت وگو با واتیکان است؟ پاپ در کنار دیدار از الازهر نیز گفت وگویی با مرجعیت شیعه داشته است. با توجه به اینکه جهان اسلام دو نماینده برای گفت وگو با پاپ داشته گفت وگوی ایران و کشورهای دیگر در چه جایگاهی قرار دارد؟
قبلاً هم در این باره صحبت کردیم. در مورد الازهر باید گفت که قبلاً فرنگی ها در بین مسلمان ها به دنبال کسانی بودند که به سبک و روش خودشان صحبت کنند یعنی تحت تاثیر اندیشه های فرنگی از اسلام بگویند. اما به دلایل مختلف به این نتیجه رسیدند که این افراد در بین مسلمان ها جایگاهی ندارند. لذا به دنبال کسانی رفتند که به عنوان عالمان واقعی و مورد پذیرش مردم از اسلام سخن بگویند.
واتیکان برای گفتگو نمی تواند به دنبال دانشگاه عبدالعزیز مکه یا جامعه اسلامی مدینه برود. تلقی خشک دینی آنها مانع از هر گفتگویی است. مضافاً که آنان در مجموع نفوذ و مقبولیت ازهر را ندارند. بهترین گزینه برای گفت وگو با واتیکان الازهر است زیرا از نظر مسلمان ها و نیز واتیکانی ها الازهر مجموعه ای محترم و متعادل است. موسسات دینی عربستان سعودی و سازمان دیانت ترکیه نمی توانند هم عرض او باشند.
واتیکان به این نتیجه رسید که بهتر است با شیعیان به عنوان یک مجموعه بزرگ نیز ارتباط داشته باشند. ارتباطشان با ایران به دلیل اینکه مرکز ثقل تشیع است به معنی ارتباط با مجموع شیعیان است. شیعیانی که در لبنان و خاورمیانه هستند برای آنها اهمیت ویژه ای دارند. برای نمونه هنگامی که ژان پل دوم می خواست در ۱۹۹۷ به لبنان سفر کند واتیکان علائم دوستانه ای داد چرا که مهم بود که شیعیان لبنان هم که به هر حال تحت تأثیر ایران بودند همچون دیگران از این سفر استقبال کنند.
واقعیت این است که برای حفظ موقعیت شیعیان خصوصاً در حال حاضر باید از نفوذ واتیکان استفاده شود. مهمترین طائفه مسیحی لبنان مارونی ها هستند. علی رغم همه مسائلی که بین آنان و شیعیان وجود دارد لازم است این رابطه حداقل محترمانه باشد و اتفاقاً در بین طوائف مسیحی اینان مستقیماً تحت رهبری پاپ هستند. در جریان بمباران اخیر اسرائیل پاتریارک مارونی ها آقای الراعی گفت جهت ادامه تحصیل فرزندان مان می باید مدارس تخلیه شود داستان این بود که شیعیان در مدارس پناه گرفته بودند و این اشاره بدان بود. و یا سمیر جعجع گفت می توانیم بدون حضور شیعیان رئیس جمهور را انتخاب کنیم که در هر دو مورد شیخ قبلان پاسخ بسیار خوبی داد. اما مهم این است که رابطه این دو گروه حفظ شود. این به نفع هر دو و خاصه شیعیان است و واتیکان می تواند در این مورد بسیار موثر عمل کند. البته آنها هم از چنین پیشنهادهایی استقبال می کنند. این به نفع موقعیت بهتر و پایدارتر مسیحیان لبنان است.
رابطه واتیکان با ایران و الازهر فراتر از یک رابطه دوجانبه است. وقتی واتیکان با ایران رابطه خوبی دارد به معنای رابطه خوب با کل شیعیان است. همین طور وقتی با الازهر رابطه خوبی دارد به معنای رابطه خوب با جهان سنی است.
۳۱۱۳۱۱